1) Hədis

Hədis elmi ilə maraqlanan şəxsə ilk əvvəl m&uuml;əyyən terminlərə aşina olmaq lab&uuml;dd&uuml;r. Bu terminlər hədis elmlərində &ldquo;ilkin terminlər&rdquo; və ya &ldquo;ilkin anlayışlar&rdquo; başlığı altında qeyd olunur. Onların birincisi &ldquo;hədis&rdquo; terminidir.

Leksik mənası

&ldquo;Hədis&rdquo; s&ouml;z&uuml; leksik cəhətdən sonradan var olmuş şeyə deyilir. Buna g&ouml;rə də s&ouml;z, danışıq, s&ouml;hbət və kəlama da hədis deyilir. &Ccedil;&uuml;nki hər hansı s&ouml;z və kəlam əvvəldən olmayıb, sonradan (deyildiyi zamandan etibarən) yaranmış bir şeydir.

Terminoloji mənası

Hədis elmləri terminologiyasında &ldquo;hədis&rdquo; məfhumuna m&uuml;xtəlif təriflər verilmişdir. Şiə alimləri arasında bu terminin məşhur tərifi belədir:

&ldquo;Hədis məsumun s&ouml;z&uuml;n&uuml;, feilini (hərəkətini) və təqririni (hər hansı bir əməl m&uuml;qabilində olan s&uuml;kutunu) nəql edən bir kəlamdır.&rdquo;<a href="#_ftn1" name="_ftnref1" title="">[1]</a>

Bu tərifdə məsumdan məqsəd Həzrət Peyğəmbər (s), Xanım Fatimeyi-Zəhra (ə) və on iki imamdır (ə).

Tərifdə qeyd edilən &ldquo;kəlamdır&rdquo; ifadəsindən başa d&uuml;ş&uuml;l&uuml;r ki, hədis s&ouml;z, danışıq, s&ouml;hbət və kəlam qəbilindən olan bir məfhumdur. Əlbəttə, s&ouml;z və danışıq şifahi olduğu kimi, yazılı da ola bilər.

Hədisin m&ouml;htəvası &uuml;&ccedil; surətdə ola bilər:

<ol style="list-style-type:lower-alpha">
	<li style="text-align:justify">Bəzən hədisin məzmunu məsumun buyurduğu bir kəlam olur. Məsələn:</li>
</ol>

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِبَاطٍ عَنْ عُبَيْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع&rlm; بَرُّوا آبَاءَكُمْ يَبَرَّكُمْ&rlm; أَبْنَاؤُكُمْ وَ عِفُّوا عَنْ نِسَاءِ النَّاسِ تَعِفَّ نِسَاؤُكُم&rlm;

Məhəmməd ibn Yəhya nəql edir Əhməd ibn Məhəmməddən, o da Məhəmməd ibn Sinandan, o da Əli ibn Ribatdan, o da &Uuml;beyd ibn Z&uuml;rarədən. (&Uuml;beyd) dedi: İmam Sadiq (ə) buyurdu: &ldquo;Atalarınıza qarşı yaxşılıq edin ki, &ouml;vladlarınız da sizə yaxşılıq etsinlər. Başqalarının qadınlarına qarşı iffətli olun ki, başqaları da sizin qadınlarınıza qarşı iffətli olsun&rdquo;.<a href="#_ftn2" name="_ftnref2" title="">[2]</a>

Bu hədisdə məsumun kəlamı, yəni buyurduğu s&ouml;zlər nəql edilmişdir.

<ol start="2" style="list-style-type:lower-alpha">
	<li style="text-align:justify">Bəzən hədisin məzmunu məsumun yerinə yetirdiyi hər hansı bir əməldən ibarətdir. Məsələn:</li>
</ol>

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ صَبِيحٍ عَنْ عَنْبَسَةَ الْعَابِدِ قَالَ&rlm;: قُبِضَ النَّبِيُّ ص عَلَى صَوْمِ شَعْبَانَ وَ رَمَضَانَ وَ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي كُلِّ شَهْرٍ أَوَّلِ خَمِيسٍ وَ أَوْسَطِ أَرْبِعَاءَ وَ آخِرِ خَمِيسٍ وَ كَانَ أَبُو جَعْفَرٍ وَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع يَصُومَانِ&rlm; ذَلِك

Əhməd ibn Məhəmməd nəql edir Əli ibn Həsəndən, o da Əhməd ibn Səbihdən, o da Ənbəsə Abiddən. (Ənbəsə) dedi: &ldquo;Peyğəmbər (s) elə bir halda d&uuml;nyasını dəyişdi ki, o, şaban və ramazan aylarını, həm&ccedil;inin hər ayın &uuml;&ccedil; g&uuml;n&uuml;n&uuml; - ilk c&uuml;mə axşamını, orta &ccedil;ərşənbə axşamını və axırıncı c&uuml;mə axşamını oruc tutardı. İmam Baqir (ə) və İmam Sadiq (ə) də bu c&uuml;r oruc tutardılar&rdquo;.<a href="#_ftn3" name="_ftnref3" title="">[3]</a> 

G&ouml;rd&uuml;y&uuml;n&uuml;z kimi, bu hədisdə məsumun (Peyğəmbər (s), İmam Baqir (ə) və İmam Sadiqin (ə)) hansı g&uuml;nlərdə oruc tutmaları nəql edilmişdir. Burada onların dilindən hər hansısa bir s&ouml;z və kəlam nəql edilmir.

<ol start="3" style="list-style-type:lower-alpha">
	<li style="text-align:justify">Bəzən də hədisin məzmunu məsumun təqririndən ibarət olur. Məsələn, məsumun h&uuml;zurunda hər hansı bir əməl yerinə yetirilir və o həmin əməlin yerinə yetirilməsini qadağan etmir. Yəni o əməlin m&uuml;qabilində məsum s&uuml;kut edir. Buradan həmin əməlin caiz olması başa d&uuml;ş&uuml;l&uuml;r. Buna da məsumun təqriri deyilir.</li>
</ol>

Əli Abdullah

Hadis.az

<div>
<hr />
<div>
<a href="#_ftnref1" name="_ftn1" title="">[1]</a> Şeyx Bəhai, Əl-Vəcizə fi elmid-dirayə, səh.534.
</div>

<div>
<a href="#_ftnref2" name="_ftn2" title="">[2]</a> Şeyx Kuleyni, Əl-Kafi, c.5, səh.554.
</div>

<div>
<a href="#_ftnref3" name="_ftn3" title="">[3]</a> Həmin mənbə, c.4, səh.91.
</div>
</div>

Hədis elmi ilə maraqlanan şəxsə ilk əvvəl müəyyən terminlərə aşina olmaq labüddür. Bu terminlər hədis elmlərində “ilkin terminlər” və ya “ilkin anlayışlar” başlığı altında qeyd olunur.

İlkin terminlər - hədis

Hədislər onlara etimad edib mötəbər bilmək cəhətindən yəqin ifadə edib-etməməyə görə ilk olaraq mütəvatir və xəbəri-vahid deyə iki qismə bölünürlər.

Hədis qəbulunda “məsləkul-vüsuq” prinsipi

M&uuml;təvatir xəbər əsasən iki qismə b&ouml;l&uuml;n&uuml;r:

<ol style="list-style-type:lower-alpha">
	<li style="text-align:justify">Ləfzi m&uuml;təvatir;</li>
	<li style="text-align:justify">Mənəvi m&uuml;təvatir.</li>
</ol>

Ləfzi m&uuml;təvatir o m&uuml;təvatir xəbərlərə deyilir ki, xəbəri nəql edənlərin s&ouml;zləri, başqa ifadə ilə desək, nəql olunan xəbərlərin s&ouml;zləri b&uuml;t&uuml;n xəbərlərdə eynidir. Bəzi xəbərlərdə eynilik xəbərin b&uuml;t&uuml;n s&ouml;zlərində, bəzi xəbərlərdə isə xəbərin bəzi s&ouml;zlərində olur. Məsələn, ləfzi m&uuml;təvatirə Peyğəmbərin (s) bu hədisini misal vururlar: &ldquo;Kim mənim adımdan qəsdən yalan danışsa, cəhənnəmdə &ouml;z yerini hazır bilsin&rdquo;.<a href="#_ftn1" name="_ftnref1" title="">[1]</a> Bu hədis b&uuml;t&uuml;n s&ouml;zləri eyni olan ləfzi m&uuml;təvatirlərə aiddir. Amma bəzi hədislər var ki, onların b&uuml;t&uuml;n s&ouml;zləri yox, bəzi s&ouml;zləri m&uuml;təvatirdir. Məsələn, &ldquo;Mən kimin m&ouml;vlasıyamsa, Əli də onun m&ouml;vlasıdır&rdquo; hədisi, həm&ccedil;inin &ldquo;Mən sizin aranızda iki ağır əmanət qoyub gedirəm: Allahın Kitabı və mənim itrətim&rdquo; hədisi bu qəbil ləfzi təvat&uuml;rlərdəndir. Bu hədislərdə nəql olunan s&ouml;zlərin eyniliyi qeyd etdiyimiz hissələrdə olduğu &uuml;&ccedil;&uuml;n, məhz bu hissələrində m&uuml;təvatir hesab olunurlar.

Bunu da qeyd edək ki, ləfzi&nbsp; m&uuml;təvatirlərdə s&ouml;zlərin hərbəhərf eyni olması lazım deyil. Eyniliyin sinonim s&ouml;zlər vasitəsilə olması da kifayətdir. Məsələn, bəzi hədislərdə &ldquo;pişik pakdır&rdquo;, bəzilərində isə &ldquo;pişik təmizdir&rdquo; ifadələri ke&ccedil;ir. Bu c&uuml;r hədislər m&uuml;təvatir həddində olsa, m&uuml;təvatir xəbərlərin ləfzi m&uuml;təvatir qismindən sayılacaq.

Mənəvi m&uuml;təvatir o m&uuml;təvatir xəbərlərə deyilir ki, onların s&ouml;zləri m&uuml;xtəlif olsa da, dəlalət etdikləri məna eynidir. Mənanın eyniliyinə isə bəzən iltizami, bəzən isə mənadaxili (təzəmm&uuml;ni) olaraq dəlalət edir. İltizami dəlalətə İmam Əlinin (ə) ş&uuml;caəti barədə olan xəbərləri misal vurmaq olar. Belə ki, İmam Əlinin (ə) Bədrdə, Uhudda, Xəndəkdə, Xeybərdə, həm&ccedil;inin digər d&ouml;y&uuml;ş və hadisələrdə g&ouml;stərdiyi ş&uuml;caət və qəhrəmanlığını nəql edən &ccedil;oxsaylı xəbərlər m&ouml;vcuddur. Bu xəbərlər başqa-başqa g&uuml;nlərdə baş vermiş m&uuml;xtəlif hadisələrdən danışır. Lakin insan bu xəbərləri oxuduqda onların İmam Əlinin (ə) ş&uuml;caətli olmasına dəlalət etdiyini g&ouml;r&uuml;r. &Ccedil;&uuml;nki onların bəzisində həzrətin necə Peyğəmbəri (s) meydanda tək qoymadığı, bəzilərində d&uuml;şmənə təkrar-təkarar h&uuml;cum etdiyi, bəzilərində Xeybər qalasının qapısını təkbaşına yerdən g&ouml;t&uuml;r&uuml;b &ouml;z&uuml;nə qalxan qərar verdiyi və s. hadisələr nəql olunur. B&uuml;t&uuml;n bunlar həzrətin ş&uuml;caətli olmasının g&ouml;stəriciləridir. Həmin xəbərlər ayrı-ayrılıqda m&uuml;təvatir deyillər. Lakin birlikdə məna etibarilə İmam Əlinin (ə) ş&uuml;caətli olmasına dəlalət etdiyi &uuml;&ccedil;&uuml;n deyirik ki, İmam Əlinin (ə) ş&uuml;caətli olması m&uuml;təvatir xəbərlərlə sabit olmuşdur.

Bəzi m&uuml;təvatir xəbərlər isə mənanın eyniliyinə mənadaxili (təzəmm&uuml;ni) olaraq dəlalət edir. Məsələn, fərz edək ki, bir xəbərdə deyilir: &ldquo;Zeyd Əmri əli ilə vurdu&rdquo;. İkinci xəbərdə &ldquo;Zeyd Əmri vurdu&rdquo;, &uuml;&ccedil;&uuml;nc&uuml; xəbərdə &ldquo;Zeyd Əmri &ccedil;omaqla vurdu&rdquo;, d&ouml;rd&uuml;nc&uuml; xəbərdə&nbsp; isə &ldquo;Zeyd Əmri təpiklə vurdu&rdquo; deyilir. Bu xəbərlər arasında m&uuml;ştərək məna bundan ibarətdir: &ldquo;Zeyd Əmri vurdu&rdquo;. Bu c&uuml;r xəbərlərin sayı &ccedil;ox olarsa, &ldquo;Zeydin Əmri vurması&rdquo; xəbəri m&uuml;təvatir hesab olunacaq. &Ccedil;&uuml;nki xəbərlərdə Zeydin Əmri nə ilə vurması fərqli şəkildə nəql olunsa da, onların hamısı mənadaxili olaraq Zeydin Əmri vurmasını bildirir. Yəni bu xəbərlər hər nə qədər m&uuml;xtəlif olsa da, bir məsələ &mdash; &ldquo;Zeydin Əmri vurması&rdquo; dəqiq və inkar olunmazdır. Deməli, bu c&uuml;r xəbərlər mənadaxili dəlalətlə m&uuml;təvatir hesab olunur.

Əli Abdullah

Hadis.az

<div>
<hr />
<div>
<a href="#_ftnref1" name="_ftn1" title="">[1]</a> Şeyx Səduq, Xisal, səh. 255.
</div>
</div>

Mütəvatir xəbər əsasən iki qismə bölünür: a)	Ləfzi mütəvatir; b)	Mənəvi mütəvatir. Ləfzi mütəvatir o mütəvatir xəbərlərə deyilir

Mütəvatir xəbərin qismləri

Şeyx H&uuml;rr Amili &ldquo;Vəsailuş-şiə&rdquo;də, &ldquo;Dəstəmaz&rdquo; bablarından 1-ci babda, 1-ci hədisdə belə nəql edir:

محمد بن الحسن&nbsp;باسناده، عن&nbsp;الحسين بن سعيد، عن&nbsp;حماد بن عيسى، عن حريز، عن زرارة، عن&nbsp;أبي جعفر عليه السلام&nbsp;قال: لا&nbsp;صلاة&nbsp;إلا بطهور.

Məhəmməd ibn Həsən &ouml;z sənədi ilə H&uuml;seyn ibn Səiddən, o, Həmmad ibn İsadan, o, Hərizdən, o, Z&uuml;rarədən, o da Əbu Cəfərdən (ə) belə nəql edir: &ldquo;Təharətsiz namaz yoxdur&rdquo;.

Hər hansı bir fəqih bu hədis əsasında &ldquo;dəstəmazsız qılınan namaz batildir&rdquo; h&ouml;km&uuml;n&uuml; ələ gətirmək istəsə, gərək aşağıda qeyd olunan mərhələləri ke&ccedil;sin.

İlk n&ouml;vbədə hədisin zahiri qeyd olunan h&ouml;kmə dəlalət etməlidir. Qeyd olunan n&uuml;munədə hədisin zahirinin &ldquo;dəstəmazsız qılınan namaz batildir&rdquo; h&ouml;km&uuml;nə dəlalət etdiyi məlum olur. Bu zaman ortaya yeni bir sual &ccedil;ıxır. G&ouml;rəsən, hədisin zahiri h&ouml;ccətdirmi? Buna g&ouml;rə də fəqih ilk &ouml;ncə hədisin zahirinin h&ouml;ccət olmasını isbat etməlidir. Bu isə &uuml;suli-fiqh elmində bəhs olunan m&ouml;vzudur. Fəqih &uuml;suli-fiqhdə bu m&ouml;vzunu araşdırmalı və &ldquo;z&uuml;hur&rdquo;un h&ouml;ccət olması &uuml;&ccedil;&uuml;n təqdim olunan dəlilləri g&ouml;zdən ke&ccedil;irməlidir. Bu dəlillər fəqih &uuml;&ccedil;&uuml;n qənaətbəxş olarsa və ya &ldquo;z&uuml;hur&rdquo;un h&ouml;ccət olmasına fəqihin &ouml;z&uuml;n&uuml;n əlavə dəlilləri m&ouml;vcuddursa, o zaman hədisin zahiri fəqih &uuml;&ccedil;&uuml;n h&ouml;ccət olur və bununla da hədisin zahirindən şəri h&ouml;km əldə edir. Hədisin zahirindən dəlil ələ gətirməyin yolu isə fəqihin ictihadına və elmi məlumatlarına g&ouml;rə dəyişir. Fəqihin şəri h&ouml;km əldə etməsi &uuml;&ccedil;&uuml;n təkcə hədisin zahirinin h&ouml;ccət olması kifayət etmir. &Ccedil;&uuml;nki şəri h&ouml;km əldə etmək &uuml;&ccedil;&uuml;n hədisin zahirinin h&ouml;ccət olmasından əlavə və ilk n&ouml;vbədə, təqdim olunan hədisin &ouml;z&uuml;n&uuml;n h&ouml;ccət olub-olmaması araşdırılmalıdır. Əgər hədis m&uuml;təvatir həddə nəql olunmayıbsa, o zaman xəbəri-vahidin (m&uuml;təvatir olmayan xəbərin) h&ouml;ccət olub-olmaması araşdırılacaq. Bu da &uuml;suli-fiqh elmində bəhs edilən m&ouml;vzulardan biridir. Xəbəri-vahid olan hədisin qəbul edilməsində ən &ouml;nəmli məsələ hədisin siqə (etimad olunan) şəxslər vasitəsilə nəql olunmasıdır. Yuxarıda misal olaraq qeyd edilən hədisin siqə şəxslər vasitəsilə nəql edilib-edilməməsini araşdırmaq &uuml;&ccedil;&uuml;n fəqih rical elminə m&uuml;raciət etməlidir. Məhz rical elminə m&uuml;raciət etməklə fəqih bu hədisin ravilər silsiləsində qeyd olunmuş ravilərin siqə olub-olmadığını anlaya bilər. Qeyd etdiklərimizi daha ətraflı izah etmək &uuml;&ccedil;&uuml;n yuxarıda zikr etdiyimiz hədisin rical elmi əsasında tətbiqinə baxaq:

Zikr olunan sənədin halını bilmək &uuml;&ccedil;&uuml;n əvvəlcə Məhəmməd ibn Həsənin (Şeyx Tusinin) H&uuml;seyn ibn Səidə olan sənədinə m&uuml;raciət etməliyik. Beləliklə, &ldquo;Təhzib&rdquo;in &ldquo;məşyəxə&rdquo; b&ouml;l&uuml;m&uuml;ndə (kitabın sonunda m&uuml;əllifin ravilərə qədər olan şeyxlərinin qeyd olunduğu b&ouml;lmə), cild 10, 63-c&uuml; səhifədə Şeyx Tusi deyir: &ldquo;Bu kitabda H&uuml;seyn ibn Səiddən zikr etdiklərimi (nəql etdiklərimi) mənə Şeyx Əbu Abdullah Məhəmməd ibn Məhəmməd ibn Noman (Şeyx Mufid) və H&uuml;seyn ibn Abdullah<a href="#_ftn1" name="_ftnref1" title="">[1]</a>, Əhməd ibn Abdun<a href="#_ftn2" name="_ftnref2" title="">[2]</a> xəbər verdi. Hamısı da Əhməd ibn Məhəmməd ibn Həsən ibn Vəliddən nəql edib. O da &ouml;z atası Məhəmməd ibn Həsən ibn Vəliddən nəql edib. &nbsp;Həm&ccedil;inin mənə Əbu H&uuml;seyn Əbu Ceyd əl-Qummi xəbər verdi ki, o da Məhəmməd ibn Həsən ibn Vəliddən, o da Həsən ibn Əbandan, o da H&uuml;seyn ibn Səiddən nəql edib&rdquo;.

Bu s&ouml;z onu g&ouml;stərir ki, Şeyx Tusinin H&uuml;seyn ibn Səidə olan hər iki yolu Məhəmməd ibn Həsən ibn Vəliddə bitir:

1. Şeyx Mufid Əhməddən, o da atası Məhəmməd ibn Həsən ibn Vəliddən (nəql edib).

2. İbn Əbu Ceyd Məhəmməd ibn Həsən ibn Vəliddən (nəql edib).

Məhəmməd ibn Həsən ibn Vəlid də H&uuml;seyn ibn Həsən ibn Əbandan, o da H&uuml;seyn ibn Səiddən nəql edir. Hər iki yol onu zəif &ccedil;ıxara bilər.

İlk yol: bir tərəfdən Əhməd ibn Məhəmməd ibn Həsən ibn Vəlid haqqında x&uuml;susi t&ouml;vsiq g&ouml;r&uuml;nməyib. Əlbəttə, &ldquo;şeyxuxətul-icazə&rdquo;<a href="#_ftn3" name="_ftnref3" title="">[3]</a> qaydasına s&ouml;ykənsək, kifayətdir ki, zikr olunan yerdə onun vəsaqətinin isbatına h&ouml;km edə bilək.

İkinci yol: Həm&ccedil;inin İbn Əbu Ceyd haqqında da x&uuml;susi t&ouml;vsiq gəlməyib.

Bəli, o &ouml;z&uuml; icazə şeyxlərindən və Nəcaşinin şeyxidir. İstər b&uuml;t&uuml;n icazə şeyxlərinin siqə olduğunu qəbul etsək, istərsə də Nəcaşinin şeyxlərinin hamısının siqə olması nəzərini qəbul etsək, o zaman bu şəxsin siqə olduğu isbatlanacaq. Yəni bu icazəni və ya Nəcaşinin şeyxlərinin siqə olmasını qəbul etsək, Əbu Ceydin də vəsaqəti bizə sabit olacaq.

Əgər b&uuml;t&uuml;n bunlara g&ouml;z yumsaq belə, yenə də m&uuml;şk&uuml;l həll olmadan qalacaq. &Ccedil;&uuml;nki hər iki yol H&uuml;seyn ibn Həsən ibn Əbana gedib &ccedil;ıxır və onun da siqəliyi sabit olmayıb.

Yekunda zikr olunan bu iki yol və ya iki yoldan biri səhih olsa, bu məsələ sabit olacaq. Əgər olmazsa, o zaman qayıdırıq Şeyx Tusinin &ldquo;Fihrist&rdquo; kitabına, &ccedil;&uuml;nki orada Şeyx Tusi hədis ravilərinə gedib &ccedil;ıxan daha &ccedil;ox yol zikr edir. Belə ki, 58-ci səhifədə H&uuml;seyn ibn Səidə gedib &ccedil;ıxan başqa bir yol qeyd edir. Belə ki, o yazır: &ldquo;(Alim) yoldaşlarımızdan bir hissəsi bizə Məhəmməd ibn Əli ibn H&uuml;seyndən, o da atasından, (həm&ccedil;inin) Məhəmməd ibn Həsəndən və Məhəmməd ibn Musa ibn M&uuml;təvəkkildən, o da Səid ibn Abdullahdan və Himyəridən, o da Əhməd ibn Məhəmməd ibn İsadan, o da H&uuml;seyn ibn Səiddən xəbər verdi&rdquo;.

Bu zikr olunan yol isə səhihdir. &Ccedil;&uuml;nki &ldquo;yoldaşlarımızdan bir hissəsi&rdquo; o deməkdir ki, bunu sayı &uuml;&ccedil; nəfərdən az olmayan şəxslərdən nəql etmişdir. Bildiyimiz kimi, ərəb dilində &ccedil;oxluq ən azı &uuml;&ccedil; nəfərdən ibarət olmalıdır ki, cəm halda zikr olunsun. Biz də Şeyx Tusinin şeyxlərindən &uuml;&ccedil;&uuml;n&uuml;n də yalan &uuml;zərində cəm olmasını ehtimal etmirik.

Məhəmməd ibn Əli ibn H&uuml;seyn Şeyx Səduqdur və o, b&ouml;y&uuml;k məqamlı, siqə bir şəxsdir.

O da &uuml;&ccedil; nəfərdən nəql edir. Onlar (&uuml;&ccedil; nəfər): atası (Əli ibn H&uuml;seyn ibn Babaveyh), Məhəmməd ibn Həsən və Məhəmməd ibn Musa ibn M&uuml;təvəkkildir. Bunlardan birinin siqə olması bizim &uuml;&ccedil;&uuml;n kifayətdir. Onlardan ikisi &ndash; Şeyx Səduqun atası və Məhəmməd ibn Həsən ibn Vəlid siqədir. &nbsp;Şeyx Səduqun nəql etdiyi &uuml;&ccedil; nəfər isə Səid ibn Abdullah və Himyəridən nəql edirdilər. Səid və Himyəri isə ali məqamlı siqələrdəndir. Hər&ccedil;ənd ki birinin vəsaqəti bizə kifayətdir. Bu ikisi də Əhməd ibn Məhəmməd ibn İsadan nəql edirdilər. Əhməd ibn Məhəmməd ibn İsa isə siqədir. Nəticədə, Şeyx Tusinin Həsən ibn Səidə olan yolunu (bağlantısını) səhih hesab etmək olar.

H&uuml;seyn ibn Səiddən İmama (ə) olan sənədə gəlincə isə H&uuml;seyn ibn Səid Əhvazi &ccedil;oxlu kitab sahibidir. Şeyx Tusi &ldquo;Fihrist&rdquo; kitabında, səhifə 58-də deyir: &ldquo;O, siqədir&rdquo;. 

Həmmad ibn İsaya gəlincə də Nəcaşi onun haqqında belə deyir: &ldquo;Nəql etdiyi hədislərdə siqə və d&uuml;r&uuml;st idi&rdquo;. 

Hərizə barədə Şeyx Tusi onun haqqında belə deyir: &ldquo;O, siqə idi və Kufədəndir&rdquo;.

Z&uuml;rarə - Onun haqqında İmam Sadiqin (ə) tərifi bizə kifayətdir. Belə ki, tərif edilən d&ouml;rd nəfərdən birinin Z&uuml;rarə olduğu hədisdə İmam (ə) buyurur: &ldquo;Bu b&ouml;y&uuml;k şəxsləri cənnətlə m&uuml;jdələ: Bureyd ibn Muaviyə əl-İcli, Əbu Bəsir - Leys ibn Bəxtəri əl-Muradi, Məhəmməd ibn M&uuml;slim və Z&uuml;rarə. Bu d&ouml;rd nəcib şəxs Allahın halal və haramında olan əminləridir. Onlar olmasaydı, n&uuml;b&uuml;vvətin izləri aradan gedəcək və yox olacaqdı&ldquo;.<a href="#_ftn4" name="_ftnref4" title="">[4]</a>

Məlum oldu ki, bu hədisi nəql edən b&uuml;t&uuml;n ravilər siqə və imamiyyə əqidəsində olan şəxslərdir. Fəqih rical elminin tətbiqi sayəsində əldə etdiyi bu məlumatlarla zikr olunan hədisin dirayə elminin qaydalarına uyğun olaraq səhih olmasına h&ouml;km edə bilər. B&uuml;t&uuml;n bunlardan sonra isə fəqih bu hədis əsasında dəstəmazsız qılınan namazın batil olmasına h&ouml;km edə bilər.

Qeyd: Yuxarıda qeyd edilənlərdən belə başa d&uuml;ş&uuml;lməməlidir ki, hər hansı bir rəvayətin isnadının doğruluğu (səhih və ya zəif olması) haqqında məlumat əldə etmək &uuml;&ccedil;&uuml;n rəvayətin sənədindəki şəxslərin doğru danışan olub-olmamasını yalnız Şeyx Tusi və ya Nəcaşinin şəhadəti əsasında isbatlamaq olar. &Ccedil;&uuml;nki vəsaqət (bir şəxsin siqə olması) yalnız Şeyx Tusinin və ya Nəcaşinin şəhadəti ilə məhdudlaşmır. Ravinin siqə olmasını isbatlamaq &uuml;&ccedil;&uuml;n digər &ccedil;oxlu yollar da m&ouml;vcuddur.<a href="#_ftn5" name="_ftnref5" title="">[5]</a>

Şeyx Fəqan Məmmədov

Hadis.az

<div>
<hr />
<div>
<a href="#_ftnref1" name="_ftn1" title="">[1]</a> İbn Ğəzairi kimi tanınır, Şeyx Tusinin ustadıdır.
</div>

<div>
<a href="#_ftnref2" name="_ftn2" title="">[2]</a> Onun haqqında t&ouml;vsiq varid olmayıb. Əgər şeyxlərinin icazəsini tovsiq əlaməti kimi qəbul etsək, onun siqə olmasını isbat etmək m&uuml;mk&uuml;nd&uuml;r. &Ccedil;&uuml;nki o, Nəcaşinin şeyxidir. İnşallah, &uuml;mumi tovsiq b&ouml;lməsində bu barədə ətraflı bəhs edəcəyik. Burada isə qeyd olunmuş &uuml;&ccedil; şəxsdən birinin vəsaqəti kifayətdir.
</div>

<div>
<a href="#_ftnref3" name="_ftn3" title="">[3]</a> Hədis şeyxlərinin rəvayət icazəsi
</div>

<div>
<a href="#_ftnref4" name="_ftn4" title="">[4]</a> Seyid Əb&uuml;lqasim Xoyi, Mucəmu ricalil-hədis, c. 8, səh. 229.
</div>

<div>
<a href="#_ftnref5" name="_ftn5" title="">[5]</a> Bu məqalədə Şeyx Baqir İrəvaninin &ldquo;Durusun təmhidiyyətun fil-qəvaidir-ricaliyyə&rdquo; kitabından istifadə olunmuşdur.
</div>
</div>

Şəri hökm əldə etmək üçün hədisin zahirinin höccət olmasından əlavə və ilk növbədə, təqdim olunan hədisin özünün höccət olub-olmaması araşdırılmalıdır.

Rical elminə olan ehtiyac

&Ouml;ncəki məqalələrin birində xəbərlərin əsasən iki qismə b&ouml;l&uuml;nd&uuml;y&uuml;n&uuml; qeyd etmişdik:

<ol style="list-style-type:lower-alpha">
	<li style="text-align:justify">M&uuml;təvatir xəbərlər;</li>
	<li style="text-align:justify">Vahid xəbərlər.</li>
</ol>

Bu yazımızda m&uuml;təvatir xəbərlər barədə s&ouml;hbət a&ccedil;acağıq.

Leksik mənası

M&uuml;təvatir l&uuml;ğəvi olaraq arada zaman fasiləsi olmaqla bir-birinin ardınca gəlmək mənasını ifadə edir. Məsələn, Allah-taala buyurur:

ثُمَّ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا تَتْرَىٰ

&ldquo;Sonra bir-birinin ardınca el&ccedil;ilərimizi g&ouml;ndərdik&rdquo;.<a href="#_ftn1" name="_ftnref1" title="">[1]</a>

Bu ayədə &ldquo;bir-birinin ardınca&rdquo; s&ouml;z&uuml;n&uuml;n ərəbcə qarşılığı &ldquo;tətra&rdquo; kəlməsidir ki, bu da &ldquo;m&uuml;təvatir&rdquo; s&ouml;z&uuml; ilə eynik&ouml;kl&uuml;d&uuml;r.

Terminoloji mənası

Şeyx Abdullah Maməqani (r) &ldquo;Miqbasul-hidayə&rdquo; kitabında yazır:

&ldquo;M&uuml;təvatir xəbərə bir-birinə bənzər m&uuml;xtəlif təriflər vermişlər. Onların ən yaxşısı bu tərifdir: &ldquo;M&uuml;təvatir xəbər elə bir toplumun xəbəridir ki, saylarının &ccedil;oxluğu onların qəsdən yalan danışmaq &uuml;zərində s&ouml;zləşmələrini m&uuml;mk&uuml;ns&uuml;z edir. Belə bir toplumun xəbərinə (onun doğruluğuna dair) əminlik hasil olur. Baxmayaraq ki bu &ccedil;oxluqdan əminliyin hasil olmasında xəbərin gərəkli tutduğu m&uuml;əyyən səbəblərin də dəxaləti var&rdquo;.<a href="#_ftn2" name="_ftnref2" title="">[2]</a>

Tərifdən məlum olur ki, bir nəfərin, yaxud sayları az olan bir ne&ccedil;ə nəfərin &ccedil;atdırdığı xəbər m&uuml;təvatir deyil. Həm&ccedil;inin məlum olur ki, saylarının &ccedil;oxluğuna baxmayaraq doğruluğuna dair əminlik gətirməyən xəbər də m&uuml;təvatir xəbər sayılmır. Əgər belə bir xəbər say &ccedil;oxluğuna g&ouml;rə yox, sırf başqa səbəbə g&ouml;rə əminlik faydası versə, yenə də m&uuml;təvatir deyil. Məsələn, məsum şəxslərin verdiyi xəbərin doğruluğuna əmin oluruq. Lakin bu əminlik onların sayına g&ouml;rə yox, məsum olduqlarına g&ouml;rədir.

&ldquo;Baxmayaraq ki bu &ccedil;oxluqdan əminliyin hasil olmasında xəbərin gərəkli tutduğu m&uuml;əyyən səbəblərin də dəxaləti var&rdquo; &ndash; c&uuml;mləsinin mənası budur ki, bəzən xəbərin doğruluğuna dair hasil olan əminliyin səbəbi xəbər verənlərin saylarının &ccedil;ox olmasından əlavə başqa səbəblər də ola bilir. Məsələn, xəbər verənlərin hamısının, yaxud bəzilərinin doğru danışan və etibarlı şəxs olması, yaxud xəbəri eşidən şəxsin iti d&uuml;ş&uuml;ncəli bir şəxs olması və s. Yəni hasil olan əminliyə səbəb xəbər &ccedil;atdıranların say &ccedil;oxluğundan əlavə qeyd etdiyimiz səbəblər də ola bilər. Əlbəttə, əgər əminliyə səbəb sırf qeyd etdiyimiz cəhətlər olsa, bu zaman xəbər m&uuml;təvatir sayılmayacaq. Bu dediyimizi bəndlər əsasında bu c&uuml;r qruplaşdıra bilərik:

Xəbərin doğruluğuna əmin oluruq, &ccedil;&uuml;nki:

<ol style="list-style-type:lower-alpha">
	<li style="text-align:justify">bu xəbəri &ccedil;atdıranların sayı elə bir həddədir ki, onların yalan &uuml;zərində s&ouml;zləşməsi qeyri-m&uuml;mk&uuml;nd&uuml;r;</li>
	<li style="text-align:justify">bu xəbəri &ccedil;atdıranların sayı &ccedil;oxdur və onların bəzisi, yaxud bir &ccedil;oxu doğrudanışan kəslərdir;</li>
	<li style="text-align:justify">bu xəbəri &ccedil;atdıranlar elə kəslərdir ki, onların yalan danışması qeyri-m&uuml;mk&uuml;nd&uuml;r; yaxud bu xəbərdə deyilənlərin başqa bir əminlik gətirən&nbsp;dəlili var.</li>
</ol>

Burada a və b bəndlərinə aid olan xəbərlər m&uuml;təvatir xəbər hesab olunur. Birinci bənddə əminliyə səbəb sırf sayın &ccedil;oxluğudur. İkinci bənddə isə say &ccedil;oxluğundan əlavə digər cəhətlərin də olması əminliyə səbəb olur. Lakin sonuncu bəndə aid olan xəbərlər m&uuml;təvatir deyil. &Ccedil;&uuml;nki burada əminliyin hasil olmasında say &ccedil;oxluğunun he&ccedil; bir əhəmiyyəti yoxdur. Deməli m&uuml;təvatir xəbərlərdə xəbər verənlərin sayının &ccedil;ox olması şərtdir. Lakin bu şərt əminliyin hasil olması &uuml;&ccedil;&uuml;n yeganə səbəb deyil. Həm&ccedil;inin məlum oldu ki, hasil olan əminlikdə say &ccedil;oxluğunun dəxaləti olmalıdır. Əgər bu əminlik sırf başqa səbəbə g&ouml;rə hasil olsa, xəbər verənlərin sayı &ccedil;ox olsa belə hədis m&uuml;təvatir hesab olunmur.

Əli Abdullah

Hadis.az

<div>
<hr />
<div>
<a href="#_ftnref1" name="_ftn1" title="">[1]</a> Muminun, 45.
</div>

<div>
<a href="#_ftnref2" name="_ftn2" title="">[2]</a> Miqbasul-hidayə, c. 1, səh. 89-90.
</div>
</div>

Bundan əvvəlki məqalələrin birində xəbərlərin əsasən iki qismə bölündüyünü qeyd etmişdik. Bu məqaləmizdə həmin qisimlərdən biri olan mütəvatir xəbər haqqında, onun leksik və terminoloji mənası barədə söhbət açacağıq.

Mütəvatir xəbər - leksik və terminoloji mənası

Birinci səbəb: mənanı nəql etməklə yaranmış ziddiyyət

Mənanı nəql etmək budur ki, ravi məsumun (ə) kəlamını oxşar və sinonim s&ouml;zlərlə əvəz edərək nəql edir. Bu, hədislərin bir-birinə zidd olmasının ən m&uuml;h&uuml;m səbəblərindəndir. Belə ki, məsum (ə) danışarkən &ccedil;ox vaxt c&uuml;mlə və s&ouml;zlərin m&uuml;xtəlif cəhətlərini incə bir dəqiqliklə nəzərə alır. Amma ravi isə həmin s&ouml;zlərdən başa d&uuml;şd&uuml;y&uuml;n&uuml; nəql edir və bu zaman elə s&ouml;zlərdən istifadə edir ki, onların məsumun (ə) s&ouml;z&uuml; ilə eyni mənada olduğunu d&uuml;ş&uuml;n&uuml;r. Bununla da imamın s&ouml;zlərində olan bəzi dəqiq mənalar itirilmiş olur. Bəzən də ravi imamın s&ouml;z&uuml;ndən tamamilə fərqli bir mənanı başa d&uuml;şərək həmin başa d&uuml;şd&uuml;y&uuml;n&uuml; nəql edir. Halbuki imamın məqsədi tamam başqadır.

Buna g&ouml;rə də hədis alimləri hədisi olduğu kimi nəql etməyin &uuml;st&uuml;n olduğunu yekdilliklə desələr də, mənanı nəql etməyin caizliyi barədə fikir ayrılığına d&uuml;ş&uuml;blər. Lakin şəkk yoxdur ki, hədisin mənasını nəql etmək &ccedil;oxsaylı dəlillərə əsasən caizdir. Biz onların bəzisini aşağıda qeyd edirik:

<ol>
	<li style="text-align:justify">Ağıllı insanların adətləri &uuml;zrə rəftarları bu c&uuml;rd&uuml;r (sireyi-&uuml;qəla). Yəni onlar eşitdiklərini nəql edərkən &ccedil;ox vaxt mənanı nəql edirlər;</li>
	<li style="text-align:justify">Hədis nəqlini hədisi olduğu kimi s&ouml;zbəs&ouml;z nəql etməyə qədər məhdudlaşdırsaq, nəql zamanı &ccedil;ətinliklər meydana gələr. Hətta demək olar ki, bu şey nəqlin dayandırılmasına gətirib &ccedil;ıxara bilər;</li>
	<li style="text-align:justify">Mənanı nəql etməyin caiz olmasına dəlalət edən &ccedil;oxsaylı hədislər m&ouml;vcuddur.</li>
</ol>

Lakin bunu da qeyd etməliyik ki, islam şəriətində hədisin mənasını nəql etmək caiz olsa da, bunun bir sıra şərtləri var. Məsələn, ravi həmin dili g&ouml;zəl şəkildə bilməli, o dilin bədii &uuml;slubları və s&ouml;zlərin işlənmə yerləri barədə məlumatlı olmalıdır. &Ccedil;&uuml;nki belə olduğu təqdirdə adətən məsumun məqsədi və s&ouml;zlərində olan dəqiqlikləri onun diqqətindən yayınmaz. Buna g&ouml;rə də Şəhid Sani (r) yazır:

&ldquo;S&ouml;zlərin məqsədini, onların ehtiva etdiyi mənaları və o mənalar arasında olan fərqlilikləri d&uuml;zg&uuml;n şəkildə bilməyən birinin hədisin mənasını nəql etməsi caiz deyil&rdquo;.<a href="#_ftn1" name="_ftnref1" title="">[1]</a>

Mənanı nəql etmək səbəbilə yaranmış ziddiyyətlərə bir n&uuml;munə

&ldquo;Məscidlərə vəqf etmək&rdquo; hədisi

1. Şeyx Səduq (r) nəql edir:

عَنْ أَبِي الصَّحَارِي عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ&rlm; قُلْتُ لَهُ رَجُلٌ اشْتَرَى دَاراً فَبَقِيَتْ عَرْصَةٌ فَبَنَاهَا بَيْتَ غَلَّةٍ أَ يُوقِفُهُ عَلَى الْمَسْجِدِ قَالَ إِنَّ الْمَجُوسَ أَوْقَفُوا عَلَى&rlm; بَيْتِ&rlm; النَّار

Əbu Səhari deyir: &ldquo;İmam Cəfər Sadiqə (ə) belə bir sual verdim: &ldquo;Bir şəxs ev alıb və ona boş bir ərazi qalıb. Buna g&ouml;rə də həmin yerdə gəlir mənbəyi olan bir otaq tikib. Bu şəxs o otağı (onun gəlirini) məscidə vəqf edə bilər?&rdquo; İmam (ə) buyurdu: &ldquo;Həqiqətən də, məcusilər atəşgahlara vəqflər edirlər&rdquo;.<a href="#_ftn2" name="_ftnref2" title="">[2]</a>

2. Yenə Şeyx Səduq (r) nəql edir:

&nbsp;وَ سُئِلَ&rlm; عَنِ الْوُقُوفِ عَلَى الْمَسَاجِدِ فَقَالَ لَا يَجُوزُ فَإِنَّ الْمَجُوسَ أَوْقَفُوا عَلَى&rlm; بُيُوتِ&rlm; النَّار

İmam Cəfər Sadiqdən (ə) məscidlərə vəqf etmək barədə soruşdular. Buyurdu: &ldquo;Caiz deyil. Həqiqətən də, məcusilər atəşgahlara vəqflər edirlər&rdquo;.<a href="#_ftn3" name="_ftnref3" title="">[3]</a> 

Ziddiyyət haradadır?

İlk &ouml;ncə birinci hədisə diqqət edək. Vəqf və sədəqə barədə olan dəlillərin geniş &ccedil;ər&ccedil;ivəli (m&uuml;tləq və &uuml;mum) olması hər bir xeyirli işdə bu əməllərin m&uuml;stəhəb və bəyənilən olduğunu bildirir. Bunu nəzərə aldıqdan sonra birinci hədisin mənası məlum olur. Belə ki, İmamın (ə) &ldquo;həqiqətən də məcusilər atəşgahlara vəqflər edirlər&rdquo; kəlamından məqsədi budur: bir halda ki məcusilər &ouml;z batil ibadətgahlarına vəqflər edirlər, haqq ibadətgah olan məscidlərə niyə vəqflər edilməsin?! Necə ki Əllamə Məclisi (r) &ldquo;Biharul-ənvar&rdquo; kitabında bu hədisi qeyd etdikdən sonra belə deyir:

&ldquo;Hədisin zahiri, alimlərimiz arasında məşhur olduğu kimi, məscidlərə vəqf etməyin caiz olduğunu bildirir. Yəni məcusilər belə &ouml;z atəşgahlarına vəqf edirlərsə, siz &ouml;z ibadətgahlarınıza vəqf etməyə daha layiqsiniz&rdquo;.<a href="#_ftn4" name="_ftnref4" title="">[4]</a>

Buna g&ouml;rə də birinci hədisin belə tərc&uuml;mə olunması daha məqsədəuyğundur: &ldquo;Məcusilər belə atəşgahlara vəqflər edirlər&rdquo;.

Lakin ikinci hədisdə bu işin caiz olmadığı a&ccedil;ıq şəkildə qeyd edilir. Beləliklə, birinci hədis məscidlərə hər hansı bir malı vəqf etməyi caiz bilir, ikinci hədis isə bunu qadağan edir.

Ziddiyyətin həlli

Hər iki hədisi diqqətli şəkildə incələdikdə məlum olur ki, bu hədislər həqiqətdə eynidir. Sadəcə olaraq ikinci hədisi nəql edən ravi İmamın (ə) &ldquo;həqiqətən də məcusilər atəşgahlara vəqflər edirlər&rdquo; ifadəsindən bu işin caiz olmadığını başa d&uuml;şd&uuml;y&uuml;nə g&ouml;rə hədisə &ldquo;caiz deyildir&rdquo; s&ouml;z&uuml;n&uuml; əlavə etmişdir. Yəni ravi belə g&uuml;man edib ki, İmamın (ə) məqsədi bu əməlin qadağan olduğunu bildirməkdir. Buna g&ouml;rə də o, hədisin mənasını &ccedil;atdırmaq &uuml;&ccedil;&uuml;n onu &ldquo;caiz deyildir&rdquo; ifadəsini əlavə etməklə nəql etmişdir. Əllamə Məclisi (r) də bu n&ouml;qtəyə işarə etdikdən sonra belə yazır:

&ldquo;Bu hədisi mənaca nəql etməyin zərərlərindən biridir&rdquo;.<a href="#_ftn5" name="_ftnref5" title="">[5]</a> 

Mənaca nəql edilmiş hədislərin h&ouml;km&uuml;

Əgər bir hədisin s&ouml;zbəs&ouml;z yox, mənaca nəql edildiyini bilsək, həmin hədis başqa hədislərlə ziddiyyət təşkil etmədiyi surətdə h&ouml;ccətdir. &Ccedil;&uuml;nki ağıllı insanların adətləri &uuml;zrə rəftarı (sireyi-&uuml;qəla) budur ki, onlar doğru danışan bir şəxsin başqasından eşitdiyi s&ouml;zlərin mənasını nəql etdiyini bilsələr də, onu qəbul edirlər. Bu da ona g&ouml;rədir ki, doğru danışan və nəql etdiyi şəxsin dilini bilən bir şəxs eşitdiyi s&ouml;zlərin mənasını nəql etsə belə, adətən onu doğru şəkildə &ccedil;atdırır.

İstifadə edildi: Məhəmməd Ləngərudi, &ldquo;Əsbabu ixtilafil-hədis&rdquo;

Əli Abdullah

Hadis.az

<div>
<hr />
<div>
<a href="#_ftnref1" name="_ftn1" title="">[1]</a> Ər-Riayə fi elmid-dirayə, səh. 310.
</div>

<div>
<a href="#_ftnref2" name="_ftn2" title="">[2]</a> Mən la yəhzuruhul-fəqih, c. 4, səh. 251.
</div>

<div>
<a href="#_ftnref3" name="_ftn3" title="">[3]</a> Mən la yəhzuruhul-fəqih, c. 4, səh. 238.
</div>

<div>
<a href="#_ftnref4" name="_ftn4" title="">[4]</a> Biharul-ənvar, c. 81, səh. 7.
</div>

<div>
<a href="#_ftnref5" name="_ftn5" title="">[5]</a> Həmin mənbə.
</div>
</div>

Mənanı nəql etmək budur ki, ravi məsumun (ə) kəlamını oxşar və sinonim sözlərlə əvəz edərək nəql edir. Bu, hədislərin bir-birinə zidd olmasının ən mühüm səbəblərindəndir.

Hədislərin müxtəliflik səbəbləri (1)

M&uuml;təvatir xəbərin şərtlərini iki bənddə qruplaşdıra bilərik:

<ol>
	<li style="text-align:justify">Xəbərin m&uuml;təvatir ola bilməsi &uuml;&ccedil;&uuml;n lazım olan şərtlər;</li>
	<li style="text-align:justify">M&uuml;təvatir xəbərin eşidəni əminliyə &ccedil;atdırması &uuml;&ccedil;&uuml;n lazım olan şərtlər.</li>
</ol>

İlk &ouml;ncə birinci bəndə aid olan şərtlərdən başlayırıq. Xəbərin m&uuml;təvatir ola bilməsi &uuml;&ccedil;&uuml;n aşağıdakı şərtlər lazımdır:

a. Xəbəri nəql edənlərin sayı elə bir həddə yetişməlidir ki, onların yalan &uuml;zərində s&ouml;zləşmələri adətən qeyri-m&uuml;mk&uuml;n olsun. Məsələn, 20 nəfər şəxs ayrı-ayrı vaxtlarda gəlib bir nəfərin &ouml;l&uuml;m xəbərini versə, biz o şəxsin həqiqətən də &ouml;ld&uuml;y&uuml;nə əmin oluruq. &Ccedil;&uuml;nki sayları bu qədər &ccedil;ox olan kəslərin qəsdən yalan danışmaq barədə s&ouml;zləşmələrinə ehtimal belə vermirik.

Bu c&uuml;r bir toplumun sayının nə qədər olması barədə hədis və &uuml;sul alimləri m&uuml;xtəlif rəylər bildirsələr də, əksər alimlər m&uuml;əyyən bir ədədi şərt bilməmişlər. &Ccedil;&uuml;nki burada əsas meyar bu &ccedil;oxluq səbəbilə insanda xəbərin doğruluğuna əminliyin hasil olmasıdır. Məsələn, xəbəri nəql edən 10 nəfərin bəzisi doğru&nbsp; danışan kəslər olsalar, insan xəbərin doğru olmasına əmin olur. Əgər bu 10 nəfərin hamısı zəif və yalan danışan şəxslər olsa, m&uuml;mk&uuml;nd&uuml;r ki, saylarının 10 nəfər olmasına baxmayaraq, insanda əminlik hasil olmasın. Bu zaman sayın daha &ccedil;ox olmasına ehtiyac yaranır. Buna g&ouml;rə də m&uuml;təvatir xəbəri nəql edənlərin insanda əminlik hasil etmək &uuml;&ccedil;&uuml;n lazım olan sayları onların kimliyindən və xəbərin n&ouml;v&uuml;ndən asılı olaraq m&uuml;xtəlif ola bilər.

b. Nəql edilən xəbərin m&uuml;təvatir ola bilməsi &uuml;&ccedil;&uuml;n onu nəql edən kəslərin verdikləri xəbərə əmin olmaqları şərtdir. Əgər g&uuml;man və zənn əsasında xəbər versələr, belə bir xəbər m&uuml;təvatir sayılmaz. Məsələn, bir qrup insan: &ldquo;Deyəsən, ağacda g&ouml;yər&ccedil;in g&ouml;rd&uuml;k&rdquo;, &shy;&ndash; kimi bir xəbər versə, bu zaman xəbəri eşidən kəsdə ağacda olan varlığın g&ouml;yər&ccedil;in olmasına dair əminlik hasil olmur.

Lakin bunu da qeyd etmək lazımdır ki, bu c&uuml;r xəbərlər m&uuml;əyyən cəhətə g&ouml;rə m&uuml;təvatir sayıla bilər. Məsələn, yuxarıda qeyd edilən xəbəri eşitsək, biz həmin şəxslərin həqiqətən də ağacda nəsə g&ouml;rd&uuml;klərinə əmin oluruq. Baxmayaraq ki həmin şeyin g&ouml;yər&ccedil;in olmasına əmin ola bilmirik. Deməli, bu xəbər ağacda həqiqətən də nəyinsə olması barədə m&uuml;təvatirdir.

c. Xəbərdə nəql olunanlar (hadisə və ya deyilmiş bir s&ouml;z) hiss &uuml;zvləri ilə dərk edilə bilən olmalıdırlar. Yəni xəbər ya g&ouml;zlə g&ouml;r&uuml;lən bir hadisə, yaxud qulaqla eşidilən bir s&ouml;z olmalıdır. Verilən xəbər isbatı &uuml;&ccedil;&uuml;n elmi dəlillərə ehtiyacı olan bir iddiadan ibarət olsa, belə bir xəbəri &ccedil;ox adam nəql etsə də, m&uuml;təvatir sayıla bilməz. Məsələn, bir qrup insan: &ldquo;Aləm hadisdir&rdquo;, &ndash; desə, biz aləmin doğrudan da hadis olmasına əmin ola bilmirik. &Ccedil;&uuml;nki aləmin hadis olması dəlillə isbat olunmağa ehtiyaclı olan bir fikirdir. Yəni belə bir xəbər sırf bir qrup insan tərəfindən nəql edilib deyə onu m&uuml;təvatir saymaq olmaz.

Lakin qeyd edək ki, əgər belə bir xəbər məsumdan nəql olunarsa, bu zaman xəbərin doğruluğuna əmin olarıq. Məsələn, sayları lazımi həddə olan bir qrup ravi bizə İmam Sadiqin (ə): &ldquo;Aləm hadisdir&rdquo;, &ndash; deyə buyurduğunu nəql edərsə, biz həm İmamın (ə) belə bir s&ouml;z buyurduğuna, həm də aləmin həqiqətən də hadis olmasına əmin olarıq.

d. Xəbərin əvvəl, axır və orta təbəqəsində əminlik gətirmək &uuml;&ccedil;&uuml;n lazım olan say həddi yerində olmalıdır. Birinci təbəqə xəbərə şahid olanlardır. Məsələn, məsumdan onun hər hansı bir feilini g&ouml;r&uuml;b, yaxud hər hansı bir kəlamını &ouml;z&uuml;ndən eşidib nəql edənlər birinci, onlardan eşidib nəql edənlər orta (ikinci) və həmin xəbəri orta təbəqədən eşidib bizə nəql edənlər isə axırıncı təbəqə adlanır. Diqqət etmək lazımdır ki, ortadakı təbəqə bir ne&ccedil;ə təbəqədən də ibarət ola bilər. Dəyişməyən əvvəl və axırıncı təbəqələrdir. Yəni birinci təbəqə xəbəri məsumdan eşidən, axırıncı təbəqə isə xəbəri orta təbəqədən eşidib bizə &ccedil;atdıranlardır. Bu dediklərimizi daha yaxşı başa d&uuml;şmək &uuml;&ccedil;&uuml;n aşağıdakı şəkilə baxaq:

&nbsp;

<a href="https://api.hadis.az/storage/in-content/mutevatir-xeber-sertleri/b4e9c257-315b-434e-aa1e-acf178fb42b5.jpg" target="_blank"><img alt="" src="http://api.hadis.az/storage/in-content/mutevatir-xeber-sertleri/b4e9c257-315b-434e-aa1e-acf178fb42b5.jpg" style="height:300px; width:100%" /></a>

&nbsp;

Şəkildə səhabə təbəqəsində olan beş nəfər ravi xəbəri birbaşa məsumdan eşidənlərdir. Bu təbəqə ilk təbəqə sayılır. Sonra səhabələr bu xəbəri &ouml;z şagirdlərinə, yəni n&ouml;vbəti təbəqəyə nəql edirlər. Şagirdlərin olduğu təbəqə isə orta təbəqə adlanır. Daha sonra orta təbəqə xəbəri &ouml;z şagirdlərinə, yəni &ldquo;şagirdlərin şagirdi&rdquo; təbəqəsinə &ccedil;atdırır. Əgər biz həmin xəbəri bu &uuml;&ccedil;&uuml;nc&uuml; təbəqədən əldə etsək, o zaman bu təbəqə sonuncu təbəqə sayılacaq. Əgər bu təbəqədən sonra d&ouml;rd&uuml;nc&uuml; təbəqə də olsa, o zaman bu &uuml;&ccedil;&uuml;nc&uuml; təbəqə də orta təbəqə hesab olunacaq.

Qısası, şəkilə əsasən, 5 nəfər səhabə məsumdan eşitdiyi xəbəri 5 nəfər şagirdə (və ya tabeinə), onlar da sayları 5 olan şagirdlərinə (və ya tabiut-tabeinə) &ccedil;atdırmışdır. Bu o deməkdir ki, xəbərin hər təbəqəsində 5 ravi var. Elə isə, yuxarıda qeyd etdiyimiz şərtə əsasən, xəbərin m&uuml;təvatir ola bilməsi &uuml;&ccedil;&uuml;n lazım olan say həddi b&uuml;t&uuml;n təbəqələrdə yerində olmalıdır. Məsələn, 10 nəfər səhabənin nəql etdiyi xəbər, daha sonra 13 nəfər şagirdin, sonrakı təbəqədə isə 12 nəfər şagirdlərin şagirdlərinin xəbəri hər təbəqədə olan saya g&ouml;rə insana əminlik gətirirsə, bu xəbər m&uuml;təvatir hesab olunur. &Ccedil;&uuml;nki hər təbəqədə m&uuml;təvatir xəbərin şərti yerindədir. Lakin təbəqələrin birində bir və ya bir ne&ccedil;ə nəfər olsa, belə bir xəbər m&uuml;təvatir sayılmayacaq.

İndi isə ikinci bəndə aid olan şərtləri izah edək. M&uuml;təvatir xəbərin eşidəni əminliyə &ccedil;atdırması &uuml;&ccedil;&uuml;n lazım olan şərtlər əsasən aşağıdakılardır:

a. Xəbəri m&uuml;təvatir yolla eşidənin &ouml;z&uuml; xəbərə şahidlik etməyən şəxslərdən olmalıdır. Məsələn, bir şəxs Zeyd adlı birinin &ouml;ld&uuml;y&uuml;n&uuml; g&ouml;r&uuml;b, bununla da onun &ouml;l&uuml;m&uuml;nə əmin olsa, daha sonra 100 nəfər belə Zeydin &ouml;l&uuml;m xəbərini ona &ccedil;atdırsa, o bu xəbərdən yeni bir əminlik əldə etmiş olmaz. &Ccedil;&uuml;nki o, bu xəbərdən əvvəl əminliyə &ccedil;atmışdır. Buna g&ouml;rə də 100 nəfərin həmin xəbəri m&uuml;təvatir olsa da, belə bir şəxs &uuml;&ccedil;&uuml;n əminlik ifadə etməyəcək.

b. Xəbəri eşidən şəxsin zehni əvvəlcədən xəbərin əksini ifadə edən başqa ş&uuml;bhələrlə dolu olmamalıdır. Həm&ccedil;inin xəbəri eşidən şəxsin bu xəbərin əksini deyənlərə kor-koranə təqlid edənlərdən olmaması lab&uuml;dd&uuml;r. Şeyx Abdullah Maməqani (r) yazır: &ldquo;Bu şərti ilk dəfə deyən Seyid M&uuml;rtəza (r) olmuşdur və bəzi m&uuml;həqqiqlər də ona tabe olublar. Bu şərt &ccedil;ox g&uuml;cl&uuml; bir şərtdir. Məhz bu şərtin k&ouml;məyi ilə m&uuml;şriklərin, yəhudilərin, xa&ccedil;pərəstlərin və digərlərinin Peyğəmbərin (s) m&ouml;c&uuml;zələri barədə dediklərinə cavab verilir... Həm&ccedil;inin bu şərt vasitəsilə m&uuml;xaliflərin İmam Əlinin (ə) imamətini inkar etmələrinə cavab verilir&rdquo; .<a href="#_ftn1" name="_ftnref1" title="">[1]</a>

Məsələn, m&uuml;xaliflərə İmam Əlinin (ə) imamətinə dəlalət edən xəbərlərin m&uuml;təvatir həddində olduğunu dedikdə onlar bu xəbər bizi əminliyə &ccedil;atdırmır, buna g&ouml;rə də bu xəbərlər m&uuml;təvatir ola bilməz deyirlər. Biz isə bu şərtə əsasən onlara belə cavab veririk ki, m&uuml;təvatir xəbərin əminlik faydası verməsi &uuml;&ccedil;&uuml;n ilk &ouml;ncə qəlbinizi sizdən əvvəlki alimlərinizin qoyub getdiyi ş&uuml;bhələrdən və kor-koranə təqlid etdiyiniz kəslərin fikirlərindən təmizləməlisiniz. Yəni İmam Əlinin (ə) imaməti barədə olan xəbərlər m&uuml;təvatirdir, lakin sizin qəlbiniz ş&uuml;bhə və kor-koranə təqlid&ccedil;iliklə dolu olduğu &uuml;&ccedil;&uuml;n bu xəbərlərdən əminlik əldə edə bilmirsiniz.

M&uuml;vafiq kitablarda m&uuml;təvatir xəbərin digər şərtləri də qeyd olunmuşdur. Lakin onların əksəriyyəti qəbul edilmədiyindən burada qeyd edib uzun&ccedil;uluğa yol vermək istəmirik.

Əli Abdullah

Hadis.az

<div>
<hr />
<div>
<a href="#_ftnref1" name="_ftn1" title="">[1]</a> Miqbasul-hidayə, c. 1, səh. 106.
</div>
</div>

Mütəvatir xəbərin şərtlərini iki bənddə qruplaşdıra bilərik:  Xəbərin mütəvatir ola bilməsi üçün lazım olan şərtlər; Mütəvatir xəbərin eşidəni əminliyə çatdırması üçün lazım olan şərtlər.

Mütəvatir xəbərin şərtləri

O, Şeyx Əbu Cəfər Məhəmməd ibn Əli ibn Hüseyn ibn Musa ibn Babəveyh Qummidir. Şeyx Səduq adı ilə tanınır. Atası böyük fəqih Əli ibn Babəveyh, anası isə Deyləmdən olan bir cariyədir.