Hədislər onlara etimad edib mötəbər bilmək cəhətindən yəqin ifadə edib-etməməyə görə ilk olaraq mütəvatir və xəbəri-vahid deyə iki qismə bölünürlər. Mütəvatir onu nəql edənlərin çoxluğu səbəbindən onların yalan üzərində birləşmələrinin mümkün olmadığı və ya etina edilməyəcək dərəcədə zəif ehtimal olduğu bir xəbərə deyilir.[1] Mütəvatir xəbərin höccət və dəlil olması elə onun yəqin ifadə etməsindən, yaxud xəbərin məzmunun əksinin ona etina edilməyəcək dərəcədə çox zəif ehtimal olmasından qaynaqlanır. Mütəvatir xəbərin höccət olması o qədər açıq-aşkar bir mövzu olmuşdur ki, adətən alimlər üsuli-fiqh kitablarında bu mövzuya toxunmağa belə ehtiyac görməmiş, yalnız çox nadir hallarda mütəvatirin qisimləri barədə müəyyən müzakirələr açmışlar.[2] Yalnız son dövrlərdə bəzi böyük üsul təhqiqatçıları təvatürün yəqin ifadə etməsinin mənşəyini formal məntiqdə qeyd edildiyi kimi birbaşa ağılın hökmünə əsasən deyil, induktiv məntiqdə qeyd edilən induktiv yolla sabit olduğunu bildirmək üçün öz üsuli-fiqh araşdırmalarında mütəvatir xəbərin höccət olması mövzusuna toxunublar.[3]

Mütəvatir olmayan, yəni yəqin ifadə etməyən, yaxud əksi etina edilməyəcək dərəcədə zəif ehtimala malik olmayan xəbər “xəbəri-vahid” adlanır. Bu ifadə hər nə qədər də “bir nəfərin xəbəri” mənasını versə də, termin olaraq mütəvatir olmayan hər bir hədisə şamil olur. Xəbəri-vahid öz-özlüyündə zənn ifadə edir. Onun höccət və dəlil olması özündən qaynaqlana bilmir və əlavə isbata ehtiyac duyur. Bu səbəbdən də dəlillərin dəlillik dərəcəsini araşdıran elmlərdən biri olan üsuli-fiqhdə xəbəri-vahidin höccət olub-olmaması qədim zamanlardan geniş müzakirə mövzusuna çevrilmiş və üsul kitablarının ən mühüm araşdırmalarından olmuşdur.

Xəbəri-vahidin hansı qisminin höccət olması barədə ən əsas iki prinsip (məbna) mövcuddur. Bunlardan biri “məsləkul-vüsuq”, digəri isə “məsləkul-vəsaqə” adı ilə məşhurdur.

Məsləkul-vüsuq – iki əsas təməl prinsipdən biri olan məsləkul-vüsuq prinsipinə əsasən, xəbəri-vahid şəklində nəql olunmuş hədisin mötəbər olması üçün onun ravilərinin siqə (etimad olunan şəxs) olması şərt deyil. Hədisin mötəbər olması üçün əsas şərt nəql edilmiş mətnin doğruluğuna əminliyin hasil olmasıdır. Bu əminlik bəzən hədisi nəql edən ravinin özünün siqə (etimad olunan) ravi olması və nəql etdiyi digər mətnlərin həqiqətə uyğun olmayan məlumatlardan uzaq olmasından meydana gələ bilər, bəzən isə ravi bu cür xüsusiyyətlərə malik olmadığı halda belə hədisin xaricində olan, onun mətninin doğruluğuna şahidlik edən əlamətlərdən qaynaqlanmış ola bilər. Deməli, məsləkul-vüsuq məbnasına əsasən, müəyyən hallarda hədisin bütün ravilərinin siqə və doğru danışan biri olmasına baxmayaraq, hədis mötəbər sayılmaya bilər. Buna səbəb həmin ravilərin nəql etdikləri hədisin mətninin həqiqətə uyğun olmasına əminliyin meydana gəlməməsidir. Bu da mətndə qəribəliyin olmasından, yaxud onun həqiqətə uyğun olmasına inam yaranmasına mane olacaq məlumatları ehtiva etməsindən qaynaqlana bilər.

Bəzi hallarda isə hədisin ravilərindən biri və ya bir neçəsinin siqə və doğru danışan olmayan bir ravi olmasına baxmayaraq, onun (və ya onların) nəql etdiyi hədis mötəbər sayıla bilər. Buna səbəb isə onun (və ya onların) nəql etdiyi hədisin mətninin doğru olmasına şahidlik edən mətndən xaric əlamətlərin mövcud olmasıdır. Deməli, bu fikrə əsasən, hədisin mötəbərliyinin əsas ölçüsü onun ravisinin siqə olması deyil, hədisin məzmununa yaranan əminlik və ya yəqindir.

Düzdür, bunu qeyd etməliyik ki, adətən hədisin ravilərinin siqə və doğru danışan olması o hədisin mötəbər olmasına əminliyin yaranması üçün kifayət edir. Çünki nəql olunan məlumatın doğruluğuna əminliyin yaranmasında əsas amil onu nəql edənin doğru danışan və yalandan uzaq biri olmasıdır. Bu səbəbdən də bu cür vəsfə malik bir şəxs və ya şəxslərin nəql etdiyi məlumatda qəribəlik və nəql olunan məzmunun həqiqətdən uzaq olmasına dair əlamətlər olmadığı təqdirdə insanlarda nəql olunan məlumatın doğruluğuna əminlik yaranır. Buna görə də bu məbnanı qəbul etmiş alimlərin belə adətən siqə şəxslərin nəql etdiyi hədisi rahatlıqla qəbul etdiyini və məzmunun isbatı üçün əlavə şahid və əlamətlərə ehtiyac duymadığını müşahidə edirik.

Məsləkul-vüsuq qədim alimlərimizin bir çoxunun, həmçinin Şeyx Ənsari kimi son dövr alimlərindən bir hissəsinin qəbul etdiyi bir məbnadır. Müasir alimlərdən Seyid Əli Sistani də bu məbnanı qəbul edir.

Məsləkul-vüsuq məbnasını qəbul edən alimlərin əsas dəlillərindən biri bu məbnanın müqabili olan və hədisin mötəbər olmasında əsas meyarın onu nəql edən ravilərin siqə (güvənilən) şəxslər olmasını əsas götürən “məsləkul-vəsaqə” məbnası üçün təqdim edilən dəlillərin tam olmamasıdır.[4] Bu səbəbdən də bu görüşün tərəfdarlarına görə, yalnız hədisin doğruluğuna itminan (əminlik) hasil olduğu zaman onun höccət olması məqbul hesab edilir. İtminan isə öz-özlüyündə ağıl sahiblərinin yaşam tərzlərinin bir parçasıdır. Onlar gündəlik həyatlarında əminliyə çatdıqları bir mövzunun arxasınca düşür və ona əsasən öz davranışlarını nizamlayırlar. Məsumlar (ə) da onların ətrafında olan ağıl sahiblərini itminanlarına əsasən davranmaqdan çəkindirməmiş, bununla da onların bu davranışlarının doğruluğunu təsdiqləmişlər. Bu da əməli təqrir sayılır. Məsumun (ə) isə yalnız sözü deyil, gördüyü iş və yanında görülən işə etiraz etməməsi ilə olan təqriri də höccət (dəlil) sayılır.

Hədis qəbulunda məsləkul-vüsuqa etimad edən alimlərin bir hissəsi bu məbnanın doğruluğuna yuxarıda qeyd etdiyimiz dəlillə yanaşı Əhli-beytin (ə) mənhəcindən müəyyən şahidlər də təqdim etmişlər. O şahidlərdən ən mühümü bəzən hədislərin doğru olanını Peyğəmbər (s) və Əhli-beyt (ə) adına uydurulan hədislərdən ayırd etmək üçün, bəzən isə bir-birinə zidd olan iki ixtilaflı hədisdən birinə əməl etmək üçün Əhli-beytin (ə) təyin etdiyi əsas metodun hədislərin Quran və sabit olan sünnə ilə müqayisə olunmasıdır. Bu barədə olan hədislər çoxdur.[5] Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi, bu hədislər özləri iki qrupa bölünür. Birinci qrup hədislər Quran və sabit sünnə ilə müqayisə etməyi məsumların (ə) adına uydurulmuş hədisləri onların buyurduqları hədislərdən ayırd etmək üçün meyar təyin edir. Bu qrupa aid hədislərdən bəzi nümunələr aşağıdakılardır:

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ‌ عَنِ اَلنَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ يَحْيَى اَلْحَلَبِيِّ عَنْ أَيُّوبَ بْنِ اَلْحُرِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ‌ يَقُولُ‌: كُلُّ شَيْ‌ءٍ مَرْدُودٌ إِلَى اَلْكِتَابِ‌ وَ اَلسُّنَّةِ وَ كُلُّ حَدِيثٍ لاَ يُوَافِقُ كِتَابَ اَللَّهِ‌ فَهُوَ زُخْرُفٌ‌

İmam Cəfər Sadiq (ə) buyurub: “Hər bir şey Allahın kitabına (Qurana) və sünnəyə qaytarılmalıdır. Allahın kitabına müvafiq olmayan hər bir hədis bəzədilmiş bir yalandır”.[6]

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ اِبْنِ فَضَّالٍ‌ عَنْ عَلِيِّ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ أَيُّوبَ بْنِ رَاشِدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ‌: مَا لَمْ يُوَافِقْ مِنَ اَلْحَدِيثِ اَلْقُرْآنَ فَهُوَ زُخْرُفٌ‌.

İmam Cəfər Sadiq (ə) buyurub: “Hədislərdən Qurana müvafiq olmayanı bəzədilmiş bir yalandır”.[7]

مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ عَنِ اَلْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ‌ عَنِ اِبْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ اَلْحَكَمِ‌ وَ غَيْرِهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ‌ قَالَ‌: خَطَبَ اَلنَّبِيُّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ بِمِنًى فَقَالَ أَيُّهَا اَلنَّاسُ مَا جَاءَكُمْ عَنِّي يُوَافِقُ كِتَابَ اَللَّهِ‌ فَأَنَا قُلْتُهُ وَ مَا جَاءَكُمْ يُخَالِفُ كِتَابَ اَللَّهِ‌ فَلَمْ أَقُلْهُ‌.

İmam Cəfər Sadiq (ə) buyurub: “Peyğəmbər (s) Minada xütbə söylədi. O (öz xütbəsində) belə buyurdu: “Ey insanlar, məndən gəlib çatan söz Allahın kitabına müvafiq olsa, onu mən demişəm. Sizə Allahın kitabına müxalif olan söz gəlib çatsa, onu mən deməmişəm”.[8]

Bu hədislər Qurana müxalif olan hədislərin uydurma olmasını və məsumlar (ə) tərəfindən belə bir hədisin deyilmədiyini bildirir. Necə ki sonuncu qeyd etdiyimiz hədisdə Peyğəmbər (s) açıq şəkildə “onu mən deməmişəm” deyə buyurur. Böyük alimlərin üsuli-fiqh kitablarındakı “təarüz” fəslində keçən təfsilatlı araşdırmalarda bu qisim hədislərin bir hissəsində gəlmiş “Qurana müvafiq olmayan” ifadəsindən məqsədin elə Qurana müxalif və zidd olan hədislərin nəzərdə tutulduğu və burada qeyd edilmiş müxalifətdən məqsədin isə Quranla tam ziddiyyət təşkil edən hədislərin olması qeyd olunur.[9] Çünki bu hədislər uydurma hədisləri ayırd etmək üçün təyin olunan meyar mahiyyəti kəsb edir. Quranla ümum-xüsus, mütləq-müqəyyəd kimi yerlərdə olan müxalifət istər-istəməz məsumların (ə) kəlamlarında mövcud olmuşdur. Axı Quranın ümumi hökmlərinin istisnalarını, mütləq qeyd etdiklərinin müəyyən qeydlərini bizə Quranın müəllimi olan Peyğəmbər (s) və onun Əhli-beyti (ə) bəyan etməlidir. Məsumların (ə) kəlamında gəlmiş hər hansı bir istisna Quranın bəyan etdiyi hökmün ümumiliyi ilə ilk baxışda ziddiyyət təşkil etsə də, həqiqətdə Qurana müxalif və zidd sayılmır. Bu səbəbdən də bu hədislərdə Qurana müxalif deyildikdə Qurani-Kərimin bəyan etdiyi məsələ ilə tam ziddiyyət təşkil edən hədislər nəzərdə tutulur. Təbii ki bu cür hədislər onların adına uydurulan sözlərdir və məsumlar (ə) bu cür hədisləri deməmişlər.

Hədisləri Quran və sabit sünnə ilə müqayisə etməyi bizə tapşıran hədislərin ikinci qrupu isə bir-birinə müxalif olan hədislərdən hansı birinə əməl etməyi bizə bildirmək üçün göstərilmiş bir metoddur. Bu hədislərin mövzusu birinci qrupdakı hədislərin mövzusundan tamamilə fərqlənir. Birinci qrupda olan hədislər höccət (dəlil) olanı höccət (dəlil) olmayandan ayırd etmək üçün olan bir yol idi. Çünki məsumların (ə) adına uydurulmuş olan hədislər ümumiyyətlə höccət deyil, batil bir sözdür. Məsumların (ə) sözləri isə höccətdir. Bu qrupda bizə öyrədilən metod da məhz höccət olmayan uydurma hədisi, höccət olan məsumların (ə) kəlamından ayırmaq üçün idi. İkinci qrupda olan hədislər isə məsumların (ə) adına uydurulmuş hədislərdən danışmır. Orada yalnız bizə höccət olaraq gəlib çatmış və müxtəlif səbəblərdən ixtilaflı olan hədislərdən hansı birinə əməl etməli olduğumuz bildirilir. Çünki o iki hədisdən biri höccət olub, digəri höccət olmasa idi, bu zaman höccət olanı götürüb, höccət olmayanı kənara qoyacaqdıq; daha buna görə Quran və sünnəyə müvafiq olanını seçib, müvafiq olmayanını isə kənara qoymağa ehtiyac qalmayacaqdı.

İkinci qrupa daxil olan hədislərdən  birini qeyd edirik:

مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ اَلْحَكَمِ‌ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ أَبِي يَعْفُورٍ قَالَ وَ حَدَّثَنِي حُسَيْنُ بْنُ أَبِي اَلْعَلاَءِ َنَّهُ حَضَرَ اِبْنُ أَبِي يَعْفُورٍ فِي هَذَا اَلْمَجْلِسِ قَالَ‌: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنِ اِخْتِلاَفِ اَلْحَدِيثِ يَرْوِيهِ مَنْ نَثِقُ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ لاَ نَثِقُ بِهِ قَالَ إِذَا وَرَدَ عَلَيْكُمْ حَدِيثٌ فَوَجَدْتُمْ لَهُ شَاهِداً مِنْ كِتَابِ اَللَّهِ‌ أَوْ مِنْ قَوْلِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ إِلاَّ فَالَّذِي جَاءَكُمْ بِهِ أَوْلَى بِهِ‌.

Abdullah ibn Əbu Yəfur deyir: “İmam Sadiqdən (ə) hədislərin bir-biri ilə ixtilafı barədə soruşdum. Onlardan bəzisini güvəndiyimiz şəxslər, bəzisini isə güvənmədiyimiz şəxslər nəql edir”. İmam (ə) buyurdu: “Əgər sizə gəlib çatmış hədis üçün Allahın kitabından və ya Peyğəmbərin (s) kəlamından bir şahid tapsanız, onu götürün. Əks halda onu sizə gətirən (ravi) o hədisə daha layiqdir (yəni, hədisi ondan qəul etməyin)”.[10]

Bu hədisdə İmamın (ə) ixtilaflı hədis nəql edildiyi zaman onlardan hansına əməl etməyi seçmək üçün təyin etdiyi meyar hədisi Quran və sünnə ilə müqayisə etmək, onlara uyğun olanını qəbul edib, uyğun olmayanını isə elə onu nəql edən ravinin özünə qaytarmaqdır. İxtilaflı hədislərin həll metodları arasında hədisi Quranla tutuşdurmaq, ona müvafiq olanını qəbul edib, müvafiq olmayanını isə kənara qoymaq barədə nəql edilən hədislər də çoxdur. Bunlardan biri də Ömər ibn Hənzələnin alimlər tərəfindən məzmununa əməl edildiyi üçün “məqbulə” adlanan rəvayətidir.[11]

Bu iki qrup hədisin bizə göstərdiyi ən mühüm məsələlərdən biri məsumların (ə) bizlərə hədisin mətninə nəzər etməyi tapşırmasıdır. Bu da daha çox “məsləkul-vüsuq” məbnası ilə uyğun gəlir. Çünki bu hədislərə əsasən, hədisi qəbul edib-etməməkdə əsas ölçü məzmununa diqqət etmədən yalnız onu nəql edən ravilərin siqə və etimad olunan şəxslər olması deyil, əksinə, ən əsas meyar hədisin məzmununa diqqət yetirməkdir. Bu da daha çox hədisin məzmunu barədə itminan (əminlik) hasil edilməsinin zəruriliyini bildirən məsləkul-vüsuq məbnası ilə mütənasibdir. Buna görə ki, hədisin mətnini Quran və sabit sünnə ilə müqayisə apardıqda və onların bir-birinə uyğunsuzluğunu və ziddiyyətini aşkar etdikdə artıq bizdə o hədisin məzmunun yanlış olmasına əminlik yaranmış olacaq. Axı Qurani-Kərim Peyğəmbəri (s) vəsf edərkən onun haqqında “O, kefi istəyəni (havadan) danışmır. O, ancaq (Allah dərgahından) nazil olan bir vəhydir”[12] – deyə buyurur. Deməli, Peyğəmbər (s) və onun Əhli-beyti (ə) Qurana zidd bir kəlmə söyləyə bilməzlər. Əlimizə Qurana zidd olan bir hədis keçdikdə isə biz onun məzmunundan onun uydurma olmasına əminlik əldə etmiş olacağıq. Bu da qeyd etdiyimiz kimi, hədisin mötəbərliyində əsas meyarın hədisin məzmununa əminlik hasil etmə prinsipinə dayanmış məsləkul-vüsuq ilə uyğun gəlmiş olur.

Əhli-beytdən (ə) nəql olunmuş müxtəlif hədislər arasında məsləkul-vüsuq prinsipini dəstəkləyən başqa hədislər də mövcuddur. Təfsilatlı məlumat əldə etmək üçün bu mövzuda ətraflı yazılmış kitablara müraciət etmək lazımdır.[13]

Şeyx Fəqan Məmmədov

Hadis.az