Hədislər onlara etimad edib mötəbər bilmək cəhətindən yəqin ifadə edib-etməməyə görə ilk olaraq mütəvatir və xəbəri-vahid deyə iki qismə bölünürlər.

Hədis qəbulunda “məsləkul-vüsuq” prinsipi

Xəbərləri doğru olub-olmama cəhətindən bir ne&ccedil;ə hissəyə b&ouml;lmək olar:

<ol>
	<li style="text-align:justify">Doğruluğu zəruri olaraq məlum olan xəbərlər;</li>
	<li style="text-align:justify">Yalan olması zəruri olaraq məlum olan xəbərlər;</li>
	<li style="text-align:justify">Doğru və yalan olması ehtimal olunan xəbərlər:
	<ol style="list-style-type:lower-alpha">
		<li style="text-align:justify">Doğruluğu daha &ccedil;ox ehtimal olunan xəbərlər;</li>
		<li style="text-align:justify">Yalan olması daha &ccedil;ox ehtimal olunan xəbərlər;</li>
		<li style="text-align:justify">Doğru və yalan olması eyni dərəcədə ehtimal olunan xəbərlər.</li>
	</ol>
	</li>
</ol>

Birinci bəndə aid olan xəbərlərə m&uuml;təvatir xəbərlər deyilir. İkinci bəndə isə m&uuml;təvatir xəbərə birbaşa zidd olan xəbərlər aiddir. Məsələn, &ldquo;Mən kimin m&ouml;vlasıyamsa, bu Əli də onun m&ouml;vlasıdır&rdquo; hədisi m&uuml;təvatirdir. Deməli, bu hədisin əksini deyən hər hansı bir xəbər ikinci bəndə aid olacaq. &Uuml;&ccedil;&uuml;nc&uuml; bəndə aid olan xəbərlər isə vahid xəbər adlanır. Əgər vahid xəbər adil və doğru danışan şəxs tərəfindən nəql olunursa, &ldquo;a&rdquo; bəndinə; yalan&ccedil;ı şəxs tərəfindən nəql olunursa, &ldquo;b&rdquo; bəndinə; halı məlum olmayan, yəni məchul şəxs tərəfindən nəql olunursa, &ldquo;c&rdquo; bəndinə aid olur. <a href="#_ftn1" name="_ftnref1" title="">[1]</a>

Bu b&ouml;lg&uuml;dən istifadə edərək xəbərləri iki qismə b&ouml;l&uuml;r&uuml;k:

<ul>
	<li style="text-align:justify">M&uuml;təvatir xəbər</li>
	<li style="text-align:justify">Vahid xəbər</li>
</ul>

M&uuml;təvatir xəbər o xəbərlərə deyilir ki, onu nəql edənlərin sayının &ccedil;oxluğu insanın həmin şəxslərin qəsdən yalan danışmasına ehtimal verməyəcəyi həddə yetişsin. Bu n&ouml;v xəbərlərdə insan həmin şəxslərin qəsdən yalan danışmasını qeyri-m&uuml;mk&uuml;n hesab edir. Nəticə etibarı ilə insanda bu xəbərin doğruluğuna əminlik yaranır və onun yalan olmasına ehtimal belə vermir.

Bu c&uuml;r olmayan xəbərlər isə vahid xəbər sayılır. Vahid xəbər sənədinin etibarlı olub-olmama cəhətinə g&ouml;rə d&ouml;rd əsas qismə b&ouml;l&uuml;n&uuml;r: səhih, həsən, m&uuml;vəssəq (şiələrə g&ouml;rə) və zəif.

Burada apardığımız b&ouml;lg&uuml;lərin hər biri haqqında gələcək yazılarımızda daha geniş izahlar verəcəyik.

Əli Abdullah

Hadis.az

<div>
<hr />
<div>
<a href="#_ftnref1" name="_ftn1" title="">[1]</a> Daha ətraflı bax: Şeyx Abdullah Maməqani, Miqbasul-hidayə, c. 1, səh. 82.
</div>
</div>

Xəbərlərin icmali olaraq əsas bölgüsü haqqında məlumatları bu məqaləmizdən əldə edə bilərsiniz.

Xəbərlərin bölgüsü

&Ouml;ncəki məqalələrin birində xəbərlərin əsasən iki qismə b&ouml;l&uuml;nd&uuml;y&uuml;n&uuml; qeyd etmişdik:

<ol style="list-style-type:lower-alpha">
	<li style="text-align:justify">M&uuml;təvatir xəbərlər;</li>
	<li style="text-align:justify">Vahid xəbərlər.</li>
</ol>

Bu yazımızda m&uuml;təvatir xəbərlər barədə s&ouml;hbət a&ccedil;acağıq.

Leksik mənası

M&uuml;təvatir l&uuml;ğəvi olaraq arada zaman fasiləsi olmaqla bir-birinin ardınca gəlmək mənasını ifadə edir. Məsələn, Allah-taala buyurur:

ثُمَّ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا تَتْرَىٰ

&ldquo;Sonra bir-birinin ardınca el&ccedil;ilərimizi g&ouml;ndərdik&rdquo;.<a href="#_ftn1" name="_ftnref1" title="">[1]</a>

Bu ayədə &ldquo;bir-birinin ardınca&rdquo; s&ouml;z&uuml;n&uuml;n ərəbcə qarşılığı &ldquo;tətra&rdquo; kəlməsidir ki, bu da &ldquo;m&uuml;təvatir&rdquo; s&ouml;z&uuml; ilə eynik&ouml;kl&uuml;d&uuml;r.

Terminoloji mənası

Şeyx Abdullah Maməqani (r) &ldquo;Miqbasul-hidayə&rdquo; kitabında yazır:

&ldquo;M&uuml;təvatir xəbərə bir-birinə bənzər m&uuml;xtəlif təriflər vermişlər. Onların ən yaxşısı bu tərifdir: &ldquo;M&uuml;təvatir xəbər elə bir toplumun xəbəridir ki, saylarının &ccedil;oxluğu onların qəsdən yalan danışmaq &uuml;zərində s&ouml;zləşmələrini m&uuml;mk&uuml;ns&uuml;z edir. Belə bir toplumun xəbərinə (onun doğruluğuna dair) əminlik hasil olur. Baxmayaraq ki bu &ccedil;oxluqdan əminliyin hasil olmasında xəbərin gərəkli tutduğu m&uuml;əyyən səbəblərin də dəxaləti var&rdquo;.<a href="#_ftn2" name="_ftnref2" title="">[2]</a>

Tərifdən məlum olur ki, bir nəfərin, yaxud sayları az olan bir ne&ccedil;ə nəfərin &ccedil;atdırdığı xəbər m&uuml;təvatir deyil. Həm&ccedil;inin məlum olur ki, saylarının &ccedil;oxluğuna baxmayaraq doğruluğuna dair əminlik gətirməyən xəbər də m&uuml;təvatir xəbər sayılmır. Əgər belə bir xəbər say &ccedil;oxluğuna g&ouml;rə yox, sırf başqa səbəbə g&ouml;rə əminlik faydası versə, yenə də m&uuml;təvatir deyil. Məsələn, məsum şəxslərin verdiyi xəbərin doğruluğuna əmin oluruq. Lakin bu əminlik onların sayına g&ouml;rə yox, məsum olduqlarına g&ouml;rədir.

&ldquo;Baxmayaraq ki bu &ccedil;oxluqdan əminliyin hasil olmasında xəbərin gərəkli tutduğu m&uuml;əyyən səbəblərin də dəxaləti var&rdquo; &ndash; c&uuml;mləsinin mənası budur ki, bəzən xəbərin doğruluğuna dair hasil olan əminliyin səbəbi xəbər verənlərin saylarının &ccedil;ox olmasından əlavə başqa səbəblər də ola bilir. Məsələn, xəbər verənlərin hamısının, yaxud bəzilərinin doğru danışan və etibarlı şəxs olması, yaxud xəbəri eşidən şəxsin iti d&uuml;ş&uuml;ncəli bir şəxs olması və s. Yəni hasil olan əminliyə səbəb xəbər &ccedil;atdıranların say &ccedil;oxluğundan əlavə qeyd etdiyimiz səbəblər də ola bilər. Əlbəttə, əgər əminliyə səbəb sırf qeyd etdiyimiz cəhətlər olsa, bu zaman xəbər m&uuml;təvatir sayılmayacaq. Bu dediyimizi bəndlər əsasında bu c&uuml;r qruplaşdıra bilərik:

Xəbərin doğruluğuna əmin oluruq, &ccedil;&uuml;nki:

<ol style="list-style-type:lower-alpha">
	<li style="text-align:justify">bu xəbəri &ccedil;atdıranların sayı elə bir həddədir ki, onların yalan &uuml;zərində s&ouml;zləşməsi qeyri-m&uuml;mk&uuml;nd&uuml;r;</li>
	<li style="text-align:justify">bu xəbəri &ccedil;atdıranların sayı &ccedil;oxdur və onların bəzisi, yaxud bir &ccedil;oxu doğrudanışan kəslərdir;</li>
	<li style="text-align:justify">bu xəbəri &ccedil;atdıranlar elə kəslərdir ki, onların yalan danışması qeyri-m&uuml;mk&uuml;nd&uuml;r; yaxud bu xəbərdə deyilənlərin başqa bir əminlik gətirən&nbsp;dəlili var.</li>
</ol>

Burada a və b bəndlərinə aid olan xəbərlər m&uuml;təvatir xəbər hesab olunur. Birinci bənddə əminliyə səbəb sırf sayın &ccedil;oxluğudur. İkinci bənddə isə say &ccedil;oxluğundan əlavə digər cəhətlərin də olması əminliyə səbəb olur. Lakin sonuncu bəndə aid olan xəbərlər m&uuml;təvatir deyil. &Ccedil;&uuml;nki burada əminliyin hasil olmasında say &ccedil;oxluğunun he&ccedil; bir əhəmiyyəti yoxdur. Deməli m&uuml;təvatir xəbərlərdə xəbər verənlərin sayının &ccedil;ox olması şərtdir. Lakin bu şərt əminliyin hasil olması &uuml;&ccedil;&uuml;n yeganə səbəb deyil. Həm&ccedil;inin məlum oldu ki, hasil olan əminlikdə say &ccedil;oxluğunun dəxaləti olmalıdır. Əgər bu əminlik sırf başqa səbəbə g&ouml;rə hasil olsa, xəbər verənlərin sayı &ccedil;ox olsa belə hədis m&uuml;təvatir hesab olunmur.

Əli Abdullah

Hadis.az

<div>
<hr />
<div>
<a href="#_ftnref1" name="_ftn1" title="">[1]</a> Muminun, 45.
</div>

<div>
<a href="#_ftnref2" name="_ftn2" title="">[2]</a> Miqbasul-hidayə, c. 1, səh. 89-90.
</div>
</div>

Bundan əvvəlki məqalələrin birində xəbərlərin əsasən iki qismə bölündüyünü qeyd etmişdik. Bu məqaləmizdə həmin qisimlərdən biri olan mütəvatir xəbər haqqında, onun leksik və terminoloji mənası barədə söhbət açacağıq.