İslam aləmində rical elminin ilk qurucusunun kim olması barədə müxtəlif görüşlər mövcuddur. Lakin dini mətnlərə diqqətlə nəzər saldıqda bu elmin “Nəbə” ayəsi olaraq məşhurlaşmış Hücurat surəsi, 6-cı ayədən başladığını görürük.

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَيَّنُوا أَنْ تُصِيبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَىٰ مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِينَ

“Ey iman gətirənlər! Əgər bir fasiq sizə xəbər gətirsə, dərhal (onu) yoxlayın, yoxsa bilmədən bir qövmə pislik edər, sonra da etdiyinizə peşman olarsınız!”

Belə ki, Allah-taala bu ayədə hər hansı bir xəbərin fasiq – aşkarda günah edən və ya adil şəxs tərəfindən nəql edilməsi cəhətindən araşdırılmasının zəruriliyi barədə danışır. Allah-taala bəyan edir ki, fasiq bir şəxs xəbər gətirdiyi təqdirdə onun nəql etdiyi xəbərin araşdırılması labüddür. Buna görə də hər hansı bir xəbər bizə müəyyən şəxs tərəfindən gəldikdə ilk olaraq o xəbəri nəql edən şəxsin fasiq, yoxsa adil olmasına baxmalı, fasiq olduğu təqdirdə isə onun gətirdiyi xəbəri araşdırmalıyıq. Bununla da ayə ilk olaraq insanları rical elminin əsas mahiyyətini təşkil edən xəbəri nəql etmiş şəxslərin araşdırılmasına dəvət edir.

İslam Peyğəmbəri Həzrət Məhəmməd (s) də bu mövzuya əhəmiyyət vermişdir. Belə ki, o Həzrət buyurur:

أيُّهَا اَلنَّاسُ قَدْ كَثُرَتْ عَلَيَّ اَلْكَذَّابَةُ فَمَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّداً فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ اَلنَّارِ

“Ey insanlar! Mənə yalan isnad edən şəxslər çoxaldı. Hər kim qəsdən mənə yalan isnad etsə (adımdan yalan danışsa), oturacağını cəhənnəm oduna hazırlasın”.[1]

Burada Peyğəmbər ona yalan nisbət verən şəxslərin çoxaldığını bildirir və bununla da insanları ona nisbət verilən xəbərlər barədə diqqətli olmağa çağırır. Buna görə də Peyğəmbərə hər hansı bir hədis nisbət verildikdə onu nəql edən şəxsin yalan danışan olub-olmamasını araşdırmalıyıq.

Daha sonra Möminlərin əmiri Həzrət Əli (ə) də öz sözlərində bu mövzuya xüsusi diqqət ayırmışdır. Belə ki, Şeyx Kuleyni özünün şərafətli “əl-Kafi” əsərində Süleym ibn Qeys Hilalinin Əmirəlmöminindən nəql etdiyi belə bir hədisi qeyd edir:

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ اَلْيَمَانِيِّ عَنْ أَبَانِ بْنِ أَبِي عَيَّاشٍ عَنْ سُلَيْمِ بْنِ قَيْسٍ اَلْهِلاَلِيِّ قَالَ: قُلْتُ لِأَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ إِنِّي سَمِعْتُ مِنْ سَلْمَانَ وَ اَلْمِقْدَادِ وَ أَبِي ذَرٍّ شَيْئاً مِنْ تَفْسِيرِ اَلْقُرْآنِ وَ أَحَادِيثَ عَنْ نَبِيِّ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ غَيْرَ مَا فِي أَيْدِي اَلنَّاسِ ثُمَّ سَمِعْتُ مِنْكَ تَصْدِيقَ مَا سَمِعْتُ مِنْهُمْ وَ رَأَيْتُ فِي أَيْدِي اَلنَّاسِ أَشْيَاءَ كَثِيرَةً مِنْ تَفْسِيرِ اَلْقُرْآنِ وَ مِنَ اَلْأَحَادِيثِ عَنْ نَبِيِّ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أَنْتُمْ تُخَالِفُونَهُمْ فِيهَا وَ تَزْعُمُونَ أَنَّ ذَلِكَ كُلَّهُ بَاطِلٌ أَ فَتَرَى اَلنَّاسَ يَكْذِبُونَ عَلَى رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ مُتَعَمِّدِينَ وَ يُفَسِّرُونَ اَلْقُرْآنَ بِآرَائِهِمْ قَالَ فَأَقْبَلَ عَلَيَّ فَقَالَ قَدْ سَأَلْتَ فَافْهَمِ اَلْجَوَابَ إِنَّ فِي أَيْدِي اَلنَّاسِ حَقّاً وَ بَاطِلاً وَ صِدْقاً وَ كَذِباً وَ نَاسِخاً وَ مَنْسُوخاً وَ عَامّاً وَ خَاصّاً وَ مُحْكَماً وَ مُتَشَابِهاً وَ حِفْظاً وَ وَهَماً وَ قَدْ كُذِبَ عَلَى رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ عَلَى عَهْدِهِ حَتَّى قَامَ خَطِيباً فَقَالَ أَيُّهَا اَلنَّاسُ قَدْ كَثُرَتْ عَلَيَّ اَلْكَذَّابَةُ فَمَنْ كَذَبَ عَلَيَّ مُتَعَمِّداً فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ اَلنَّارِ ثُمَّ كُذِبَ عَلَيْهِ مِنْ بَعْدِهِ وَ إِنَّمَا أَتَاكُمُ اَلْحَدِيثُ مِنْ أَرْبَعَةٍ لَيْسَ لَهُمْ خَامِسٌ رَجُلٍ مُنَافِقٍ يُظْهِرُ اَلْإِيمَانَ مُتَصَنِّعٍ بِالْإِسْلاَمِ لاَ يَتَأَثَّمُ وَ لاَ يَتَحَرَّجُ أَنْ يَكْذِبَ عَلَى رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ مُتَعَمِّداً فَلَوْ عَلِمَ اَلنَّاسُ أَنَّهُ مُنَافِقٌ كَذَّابٌ لَمْ يَقْبَلُوا مِنْهُ وَ لَمْ يُصَدِّقُوهُ وَ لَكِنَّهُمْ قَالُوا هَذَا قَدْ صَحِبَ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ رَآهُ وَ سَمِعَ مِنْهُ وَ أَخَذُوا عَنْهُ وَ هُمْ لاَ يَعْرِفُونَ حَالَهُ وَ قَدْ أَخْبَرَهُ اَللَّهُ عَنِ اَلْمُنَافِقِينَ بِمَا أَخْبَرَهُ وَ وَصَفَهُمْ بِمَا وَصَفَهُمْ فَقَالَ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ إِذٰا رَأَيْتَهُمْ تُعْجِبُكَ أَجْسٰامُهُمْ وَ إِنْ يَقُولُوا تَسْمَعْ لِقَوْلِهِمْ »  ثُمَّ بَقُوا بَعْدَهُ فَتَقَرَّبُوا إِلَى أَئِمَّةِ اَلضَّلاَلَةِ وَ اَلدُّعَاةِ إِلَى اَلنَّارِ بِالزُّورِ وَ اَلْكَذِبِ وَ اَلْبُهْتَانِ فَوَلَّوْهُمُ اَلْأَعْمَالَ وَ حَمَلُوهُمْ عَلَى رِقَابِ اَلنَّاسِ وَ أَكَلُوا بِهِمُ اَلدُّنْيَا وَ إِنَّمَا اَلنَّاسُ مَعَ اَلْمُلُوكِ وَ اَلدُّنْيَا إِلاَّ مَنْ عَصَمَ اَللَّهُ فَهَذَا أَحَدُ اَلْأَرْبَعَةِ وَ رَجُلٍ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اَللَّهِ شَيْئاً لَمْ يَحْمِلْهُعَلَى وَجْهِهِ وَ وَهِمَ فِيهِ وَ لَمْ يَتَعَمَّدْ كَذِباً فَهُوَ فِي يَدِهِ يَقُولُ بِهِ وَ يَعْمَلُ بِهِ وَ يَرْوِيهِ فَيَقُولُ أَنَا سَمِعْتُهُ مِنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فَلَوْ عَلِمَ اَلْمُسْلِمُونَ أَنَّهُ وَهَمٌ لَمْ يَقْبَلُوهُ وَ لَوْ عَلِمَ هُوَ أَنَّهُ وَهَمٌ لَرَفَضَهُ وَ رَجُلٍ ثَالِثٍ سَمِعَ مِنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ شَيْئاً أَمَرَ بِهِ ثُمَّ نَهَى عَنْهُ وَ هُوَ لاَ يَعْلَمُ أَوْ سَمِعَهُ يَنْهَى عَنْ شَيْءٍ ثُمَّ أَمَرَ بِهِ وَ هُوَ لاَ يَعْلَمُ فَحَفِظَ مَنْسُوخَهُ وَ لَمْ يَحْفَظِ اَلنَّاسِخَ وَ لَوْ عَلِمَ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضَهُ وَ لَوْ عَلِمَ اَلْمُسْلِمُونَ إِذْ سَمِعُوهُ مِنْهُ أَنَّهُ مَنْسُوخٌ لَرَفَضُوهُ وَ آخَرَ رَابِعٍ لَمْ يَكْذِبْ عَلَى رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ مُبْغِضٍ لِلْكَذِبِ خَوْفاً مِنَ اَللَّهِ وَ تَعْظِيماً لِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ لَمْ يَنْسَهُ بَلْ حَفِظَ مَا سَمِعَ عَلَى وَجْهِهِ فَجَاءَ بِهِ كَمَا سَمِعَ لَمْ يَزِدْ فِيهِ وَ لَمْ يَنْقُصْ مِنْهُ وَ عَلِمَ اَلنَّاسِخَ مِنَ اَلْمَنْسُوخِ فَعَمِلَ بِالنَّاسِخِ وَ رَفَضَ اَلْمَنْسُوخَ فَإِنَّ أَمْرَ اَلنَّبِيِّ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ مِثْلُ اَلْقُرْآنِ نَاسِخٌ وَ مَنْسُوخٌ وَ خَاصُّ وَ عَامٌّ وَ مُحْكَمٌ وَ مُتَشَابِهٌ قَدْ كَانَ يَكُونُ مِنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ اَلْكَلاَمُ لَهُ وَجْهَانِ كَلاَمٌ عَامٌّ وَ كَلاَمٌ خَاصُّ مِثْلُ اَلْقُرْآنِ وَ قَالَ اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كِتَابِهِ: «مٰا آتٰاكُمُ اَلرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مٰا نَهٰاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا »  فَيَشْتَبِهُ عَلَى مَنْ لَمْ يَعْرِفْ وَ لَمْ يَدْرِ مَا عَنَى اَللَّهُ بِهِ وَ رَسُولُهُ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَ لَيْسَ كُلُّ أَصْحَابِ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ كَانَ يَسْأَلُهُ عَنِ اَلشَّيْءِ فَيَفْهَمُ وَ كَانَ مِنْهُمْ مَنْ يَسْأَلُهُ وَ لاَ يَسْتَفْهِمُهُ حَتَّى إِنْ كَانُوا لَيُحِبُّونَ أَنْ يَجِيءَ اَلْأَعْرَابِيُّ وَ اَلطَّارِئُ فَيَسْأَلَ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ حَتَّى يَسْمَعُوا وَ قَدْ كُنْتُ أَدْخُلُ عَلَى رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ كُلَّ يَوْمٍ دَخْلَةً وَ كُلَّ لَيْلَةٍ دَخْلَةً فَيُخْلِينِي فِيهَا أَدُورُ مَعَهُ حَيْثُ دَارَ وَ قَدْ عَلِمَ أَصْحَابُ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أَنَّهُ لَمْ يَصْنَعْ ذَلِكَ بِأَحَدٍ مِنَ اَلنَّاسِ غَيْرِي فَرُبَّمَا كَانَ فِي بَيْتِي يَأْتِينِي رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ أَكْثَرُ ذَلِكَ فِي بَيْتِي وَ كُنْتُ إِذَا دَخَلْتُ عَلَيْهِ بَعْضَ مَنَازِلِهِ أَخْلاَنِي وَ أَقَامَ عَنِّي نِسَاءَهُ فَلاَ يَبْقَى عِنْدَهُ غَيْرِي وَ إِذَا أَتَانِي لِلْخَلْوَةِ مَعِي فِي مَنْزِلِي لَمْ تَقُمْ عَنِّي فَاطِمَةُ وَ لاَ أَحَدٌ مِنْ بَنِيَّ وَ كُنْتُ إِذَا سَأَلْتُهُ أَجَابَنِي وَ إِذَا سَكَتُّ عَنْهُ وَ فَنِيَتْ مَسَائِلِي اِبْتَدَأَنِي فَمَا نَزَلَتْ عَلَى رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ آيَةٌ مِنَ اَلْقُرْآنِ إِلاَّ أَقْرَأَنِيهَا وَ أَمْلاَهَا عَلَيَّ فَكَتَبْتُهَا بِخَطِّي وَ عَلَّمَنِي تَأْوِيلَهَا وَ تَفْسِيرَهَا وَ نَاسِخَهَا وَ مَنْسُوخَهَا وَ مُحْكَمَهَا وَ مُتَشَابِهَهَا وَ خَاصَّهَا وَ عَامَّهَا وَ دَعَا اَللَّهَ أَنْ يُعْطِيَنِي فَهْمَهَا وَ حِفْظَهَا فَمَا نَسِيتُ آيَةً مِنْ كِتَابِ اَللَّهِ وَ لاَ عِلْماً أَمْلاَهُ عَلَيَّ وَ كَتَبْتُهُ مُنْذُ دَعَا اَللَّهَ لِي بِمَا دَعَا وَ مَا تَرَكَ شَيْئاً عَلَّمَهُ اَللَّهُ مِنْ حَلاَلٍ وَ لاَ حَرَامٍ وَ لاَ أَمْرٍ وَ لاَ نَهْيٍ كَانَ أَوْ يَكُونُ وَ لاَ كِتَابٍ مُنْزَلٍ عَلَى أَحَدٍ قَبْلَهُ مِنْ طَاعَةٍ أَوْ مَعْصِيَةٍ إِلاَّ عَلَّمَنِيهِ وَ حَفِظْتُهُ فَلَمْ أَنْسَ حَرْفاً وَاحِداً ثُمَّ وَضَعَ يَدَهُ عَلَى صَدْرِي وَ دَعَا اَللَّهَ لِي أَنْ يَمْلَأَ قَلْبِي عِلْماً وَ فَهْماً وَ حُكْماً وَ نُوراً فَقُلْتُ يَا نَبِيَّ اَللَّهِ بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي مُنْذُ دَعَوْتَ اَللَّهَ لِي بِمَا دَعَوْتَ لَمْ أَنْسَ شَيْئاً وَ لَمْ يَفُتْنِي شَيْءٌ لَمْ أَكْتُبْهُ أَ فَتَتَخَوَّفُ عَلَيَّاَلنِّسْيَانَ فِيمَا بَعْدُ فَقَالَ لاَ لَسْتُ أَتَخَوَّفُ عَلَيْكَ اَلنِّسْيَانَ وَ اَلْجَهْلَ

Əli ibn İbrahim ibn Haşim atasından, o, Həmmad ibn İsadan, o da İbrahim ibn Ömər Yəmanidən, o, Əban ibn Əbu Əyyaşidən, o da Süleym ibn Qeys Hilalidən belə rəvayət edir: “Əmirəlmömininə dedim ki, Salmandan, Miqdaddan və Əbuzərdən Quran təfsirindən bəzi şeylər və Peyğəmbərdən nəql olunan, insanların əlində olmayan hədislər eşitdim. Sonra sənin onlardan eşitdiklərimi təsdiq etdiyini eşitdim. Lakin insanların əlində Quran təfsirindən və Peyğəmbər hədisindən sizin müxalif olduğunuz çox şeylər gördüm. Onların hamısının batil olduğunumu iddia edirsiniz? Sizə görə, insanlar Peyğəmbər adına bilərəkdən yalan deyir və Quranı öz görüşləri ilə təfsir edirlər?”

O mənə tərəf döndü və dedi: “Sual verdin, indi isə cavabını anla! Şübhəsiz ki, insanların əlində haqq da var, batil də var; doğru da var, yalan da; nasix də var, mənsux da; ümum da var, xüsus da; möhkəm də var, mütəşabih də; yaxşı eşidilib qorunan da var, səhv anlaşılan da var. Peyğəmbər adına öz zamanında o qədər yalan danışılmışdı ki, o qalxıb xütbə etməyə məcbur qalmışdı. Belə ki, buyurmuşdu: “Ey insanlar! Mənə yalan isnad edən şəxslər çoxaldı. Hər kim qəsdən mənə yalan isnad etsə (adımdan yalan danışsa), oturacağını cəhənnəm oduna hazırlasın”. O vəfat etdikdən sonra da ona yalanlar isnad edildi. Sizə yalnız dörd (qrup) şəxs hədis çatdırar ki, bunların beşincisi yoxdur:

• Münafiq şəxs - özünü imanlı göstərər, özünü İslama nisbət verər, Peyğəmbərə qəsdən yalan isnad etməyi günah saymaz, bunu yüngül sayar və bu işdən çəkinməz. İnsanlar onun yalançı bir münafiq olduğunu bilsəydilər, ondan hədis qəbul etməz və onu təsdiq etməzdilər. Lakin onlar “Bu, Peyğəmbərin səhabəsidir, onu görmüş, onu dinləmişdir” —deyirlər və ondan hədis qəbul edirlər, onun necə biri olduğunu bilmirlər. Allah münafiqlər barəsində peyğəmbərinə xəbər vermiş və onları tanıdaraq buyurmuşdur: “Sən onları gördükdə cüssələri xoşuna gəlir, (onlar) danışanda sözlərinə qulaq asırsan”.[2] Onlar Peyğəmbərdən sonra da yaşadılar. Belə ki, yalan, böhtan əməlləri ilə zəlalət imamlarına və cəhənnəm dəvətçilərinə yaxınlaşdılar. Zəlalət imamları da onlara işlər tapşıraraq onları insanların boyunlarına mindirdilər. Onların vasitəsilə dünya malını yedilər. Həqiqətən, Allahın qoruduğu şəxslərdən başqa insanlar padşahların və dünya malının yanında olurlar. Beləliklə, bu (münafiqlər), dörd (qrup) nəfərdən biridir.
• Digər bir şəxs isə Peyğəmbərdən müəyyən şeylər eşitmiş, amma onları olduğu kimi qorumamış, öz güman etdiyini (Peyğəmbərin sözü olaraq) qəbul etmişdir. Əlində olan hədislər barədə qəsdən yalan deməmişdir. (Əlindəki hədislərə söykənərək) onunla görüşünü bildirər, onunla əməl edər və onu rəvayət edərək “Mən bunu Peyğəmbərdən eşitdim” — deyər. Əgər müsəlmanlar bunun o şəxsin öz gümanı olduğunu bilsələr, onu qəbul etməzdilər. Əgər özü də bunun öz gümanı olduğunu bilsə, dərhal kənara atardı.
• Üçüncü şəxs isə Peyğəmbərin bir şeyi əmr etdiyini eşidib. Sonradan Peyğəmbər onu nəhy etsə də, onun xəbəri olmayıb. Yaxud Peyğəmbərin qadağan etdiyi bir şeyi eşitmiş, sonra isə həmin işi yerinə yetirməyə əmr etməsindən xəbəri olmamışdır. Nasixi (nəsx edəni) deyil, mənsuxu (nəsx olunanı) yadda saxlamışdır. Əgər onun mənsux (nəsx olunmuş – qüvvədən salınmış) olduğunu bilsəydi, dərhal ondan uzaqlaşardı. Müsəlmanlar da ondan eşitdiklərinin mənsux olduğunu bilsəydilər, ondan uzaqlaşardılar.
• Digəri – dördüncü (qrup) isə Peyğəmbərə yalan isnad etməz, Allahdan qorxduğu və Peyğəmbərə hörmət etdiyi üçün yalana nifrət edər və (Peyğəmbərdən) eşitdiyini unutmaz. Əksinə, eşitdiyini olduğu kimi hifz edər, eşitdiyi kimi çatdırar, nə ona bir şey artırar, nə ondan bir şey azaldar. Nəsx edəni nəsx olunmuşdan ayırd edə bilər. Nəsx edənlə əməl edər, nəsx olunanı tərk edər. Çünki Peyğəmbərin əmrləri də Quran (ayələri) kimi nasix, mənsux, ümum, xüsus, möhkəm və mütəşabihdir. Bəzən Peyğəmbərdən nəql olunmuş sözün Quran (ayələri) kimi ümumi və xüsusi kəlam olaraq iki yönü olur. Necə ki Allah kitabında buyurur: “Peyğəmbər sizə nə gətirsə, qəbul edin, nədən çəkindirsə, tərk edin”. [3] Buna görə də Allah və Rəsulunun nə dediyini anlamayanlar mənaları qarışdırdılar. Peyğəmbərin səhabələrinin hamısı ondan sual soruşaraq cavabını anlayan şəxslər deyildilər. Onlardan elələri vardı ki, Peyğəmbərdən (sual) soruşar, lakin (cavabı) anlamazdılar. Hətta onlar bir bədəvinin və ya yad bir şəxsin gəlib Peyğəmbərə sual verməsini və (alınan cavabı) dinləməyi sevirdilər.

Mən isə Allah rəsulunun yanına gündüz bir dəfə, gecə bir dəfə daxil olar və onunla təklikdə qalardım. Hara getsə, onunla bərabər gedərdim. Peyğəmbərin səhabələri də Peyğəmbərin məndən başqa heç kimlə bu cür rəftar etmədiyini bilirdilər. Bəzən mən evimdə olanda Peyğəmbər gələrdi. Biz adətən mənim evimdə olduqda tək qalırdıq. Bəzən mən onun evlərindən birinə getdikdə, mənimlə tək qalar, xanımlarını oradan kənarlaşdırardı. Məndən başqa heç kim onun yanında qalmazdı. Mənimlə təklikdə qalmaq üçün evimə gələndə isə nə Fatiməni, nə övladlarımdan birini kənarlaşdırar, ona sual verdiyim zaman mənə cavab verərdi. Sükut etdiyim və suallarım bitdiyi zaman mənimlə yeni söhbətə başlayardı. Peyğəmbər nazil olan hər bir Quran ayəsini mənə oxuyar, imla edər və mən də öz xəttimlə yazardım. Mənə onların təvilini və təfsirini, nasix və mənsuxunu, möhkəmini və mütəşabihini, ümum və xüsusunu öyrətmişdi. Öyrətdiyini başa düşməyim və yadda saxlamağım üçün Allaha dua edərdi. Mənə bu cür dua etdikdən sonra Allahın kitabından heç bir ayəni, mənə elmdən yazdırdığı və mənim də yazdığım heç bir şeyi unutmadım. Allahın ona öyrətdiyi bütün halal və haramları, əmr və qadağaları, olmuş və olacaq hər bir şeyi, özündən əvvəlkilərə nazil olmuş itaət və günah barədə olan hər bir kitabı mənə öyrətdi, mən də onları hifz etdim, bir hərf belə unutmadım. Sonra (Peyğəmbər) əlini sinəmə qoydu, qəlbimi elm, fəhm, hikmət və nurla doldurması üçün Allaha dua etdi. Dedim ki: “Ey Allahın nəbisi, atam-anam sənə fəda olsun, mənim üçün dua etdiyindən bəri heç bir şeyi unutmadım, yazmadığım heç bir şey qalmadı. Bundan sonra unudacağımdanmı qorxursan?” O buyurdu: “Sənin üçün unutqanlıq və cəhalət barədə qorxum yoxdur”. [4]

Hədisə nəzər salsaq, imamın təsnifində rical elminin əlamətlərini görə bilərik. Bu da ricala olan ehtiyacın, hətta Peyğəmbər dövrünə qədər uzandığını göstərir. Rical elmi bəzilərinin düşündüyü kimi sonradan meydana çıxan və gərəksiz bir elm deyil.

Hədisdən də göründüyü kimi, Əmirəlmöminin Əli (ə) Peyğəmbər (s) hədisini bizlərə nəql etmiş raviləri dörd qrupa bölmüşdür. Bunlardan bir qismi bilərəkdən Peyğəmbər adına yalan söyləyən, digər qismi isə bilərəkdən yalan söyləməyib, lakin rical elmində “zabitə”si olmayan ravi kimi tanınan şəxslərdəndir. Belə ki, bir ravi doğru danışan olsa da, eşitdiyi hədisi olduğu kimi hifz etmirsə, hətta bəzi hallarda məsumdan eşitdiyi hədisi özünün güman etdiyi tərzdə nəql edirsə və hədisin rəvayətində çoxlu səhvə yol verirsə, bu cür raviyə rical elmində “zabitə”si olmayan ravi deyilir. Əmirəlmömininin (ə) hədisdə raviləri təqsim etdiyi digər bir qisim isə hədisi doğru-düzgün şəkildə hifz edib rəvayət edən, lakin daim məsumun yanında olmamağı səbəbilə nasixi mənsuxdan ayırd edə bilməyən ravidir. Sonuncu (dördüncü) qisim ravilər isə hədisi doğru şəkildə eşitmiş, hifz etmiş, fəhm etmiş və rəvayət etmişdir. Daim məsumun yanında olduğu üçün bu hədislərin nasixini mənsuxundan, möhkəmini mütəşabihindən, ümumi olanını xüsusi olanından ayırd edə bilən şəxslərdir. Bu hədisdən də başa düşürük ki, Əmirəlmöminin Əli (ə) də bizlərə hədis nəql etmiş ravilər barədə araşdırma aparmağı, onların bu dörd qismin hansından olduğunu müəyyən etməyi əmr etmişdir. Buradan da məlum olur ki, rical elminin mahiyyətini təşkil edən hədis raviləri barədə araşdırma aparmaq sonrakı dövrlərdə yaranmamış, İslamın ilk dövrlərindən mövcud olmuşdur.

Şeyx Fəqan Məmmədov

Hadis.az